Zorgen voor jezelf en daarbij rekening houden met de ander: voor mij zijn ze onlosmakelijk met elkaar verbonden. Omgekeerd ook trouwens: zorgen voor de ander én rekening houden met jezelf. Onverschilligheid jegens jezelf of de ander doet deze essentiële verbinding geweld aan. Twee recente ervaringen leerden mij dat onverschilligheid soms toch te herleiden is tot ‘verschilligheid’: goed zorgen voor elkaar. Een verslag van een persoonlijke zorgethische reflectie.
Bommen
De laatste oliebol lag nog op de schaal toen ik al geconfronteerd werd met het eerste geval van onverschilligheid van 2019. Me beklagend over straatgenoten die mortierbommen hadden afgestoken voor mijn raam, hoopte ik op bijval in mijn sociale omgeving. Empathie was echter ver te zoeken: hoe kon ik van de bommenwerpers in kwestie verlangen dat zij rekening zouden houden met mij? Wilde ik hen nu werkelijk hun oudejaarsfeestje ontnemen? Nee, dat wilde ik niet, maar dergelijk zwaar vuurwerk niet voor mijn raam afsteken – dat was toch zeker niet teveel gevraagd? En werd het geen tijd voor een vuurwerkverbod?
Boeien
Mijn gesprekspartner ontplofte. Hij kon geen enkele reden bedenken waarom iemand op oudejaarsavond niet vuurwerk zou mogen afsteken op een plaats naar keuze. Voor mijn raam, bijvoorbeeld. Het boeide hem niet of iemand last van vuurwerk had; het was maar één keer per jaar oudjaar, dus ik moest niet zo zeuren. Eén – keer – per –jaar!! De lezer merkt aan de interpunctie dat de emoties hoog opliepen op deze Nieuwjaarsdag. Ik geef toe: ik heb het woord ‘aso’ in de mond genomen. Mijn retorische vraag ‘Wie doet nou zoiets?’ ontaardde in een brede ethische discussie.
Waarheid
Nauwelijks een week later ontplofte er een ander soort bom: Nederland werd opgeschrikt door de Nashville verklaring, een anti-homoseksualiteit-manifest uit orthodox-christelijke hoek dat zich beroept op een vermeende Bijbelse waarheid. De opstellers beoogden hiermee de afkeuring van het ‘afwijkende’ gedrag formeel te laten bekrachtigen door zoveel mogelijk deskundigen die zich beroepsmatig bezighouden met uitleg van de Intentie van de Heere. Een golf van verontwaardiging overspoelde de media, maar de opstellers leken warempel verbaasd te zijn over de commotie die zij veroorzaakt hadden. En hoewel er terugkrabbelende bewegingen werden gemaakt en sommige ondertekenaars hun steun ijlings introkken((Trouw, 9 januari 2019)), bleef hun boodschap gehandhaafd: God houdt niet van homo’s, of in ieder geval niet van mensen die homoseksualiteit praktiseren.
Reflectie
Beide ervaringen, Nieuwjaarsruzie en Nashville verklaring, raakten mij, en ik vroeg mij af waarom. Was het de botte afwijzing van mijn verkapte verzoek om morele steun, die mijn irritatie wekte op Nieuwjaarsdag? Was het de discriminerende toon van de Nashville verklaring die mij in de week daarna tegen de haren instreek? Ongetwijfeld. Maar er was meer aan de hand: ik constateerde een gebrek aan zorg voor de medemens, die zich uitte in onverschilligheid voor het appel van de ander. Meedogenloze principes staken in de discussies de kop op: het onuitgesproken recht om te mogen ‘losgaan’ op oudejaarsavond, respectievelijk om de medemens te mogen afkeuren op grond van de Bijbel.
Conceptuele benadering
Overeenkomst tussen beide gebeurtenissen is het vasthouden aan een traditionele leefwijze en de angst om deze te verliezen. Pauline Krikke, burgemeester van Den Haag, zei in een vergelijkbare context: “We hebben het hier over een duivels dilemma. Wat doe je met een lange traditie die tegen zijn grenzen aan zit?”((Trouw, 17 januari 2019)) Het lijkt of het ethisch discours over dit dilemma steeds meer over principes en concepten gaat en steeds minder over het samen zoeken naar een werkbare oplossing voor de daadwerkelijke praktijk. Zijn concept en realiteit zodanig van elkaar aan het losraken in onze samenleving dat de mens langzamerhand een avatar wordt in een zelf gecreëerde virtuele werkelijkheid, waarin hij kan doen en zeggen wat hij wil zolang hij het maar over concepten gaat? Een concept bloedt immers niet, voelt zich niet buitengesloten en vernederd.
Zorgethische beschouwing
Wat heeft dit alles te maken met zorgethiek? Psychiater en hoogleraar Dirk de Wachter zei het onlangs al: “Goed leven is: zorg dragen voor de ander.”((Trouw, 12 januari 2019)) Dat betekent ook: rekening houden met het effect van het eigen gedrag op de kwaliteit van leven van die ander. Oog hebben voor de ander is volgens Joan Tronto de eerste fase van zorgen (caring about)((Tronto, J.C. Caring Democracy – Markets, Equality and Justice. 2013. New York University Press. p.22)). Aandacht voor de behoeften van de ander (attentiveness)((p.34)) zou moeten leiden tot het nemen van verantwoordelijkheid om in die behoeften te voorzien (responsibility)((p.34)). In de geschetste ervaringen heb ik een tekort aan zorg ervaren: geen caring about, maar “Boeie!”. Geen attentiveness, maar “Niet zeuren!” De responsibility gaat hier niet verder dan de eigen huid: de heiligheid van de eigen principes lijkt zwaarder te wegen dan het leed dat wordt veroorzaakt bij de medemens.
Egoïsten
Ik was oprecht geschokt door de houding van de vuurwerkliefhebber en de opstellers van het Nashville manifest. Mijn oordeel was snel geveld: egoïsten vond ik hen. Totdat ik verder bladerde in Caring Democracy. ((Tronto, 2013)) Tronto wijst erop dat egoïsme niet strookt met de aard van de mens als relationeel wezen((p.32)); het is een combinatie van sociale en politieke instituties die maakt dat de ene mens zich meer egoïstisch gedraagt en de ander meer een altruïst kan zijn.
Vrijbrieven
Daarnaast onderkent Tronto dat sommige mensen vrijwaring (passes) zoeken om zich niet om de noden van anderen te hoeven bekommeren. Zo noemt zij de protection pass((p.72)): de zwaarwichtige taak als beschermer wordt dan aangevoerd als ‘vrijbrief’ om niet te hoeven zorgen. Zou dit van toepassing kunnen zijn op de opstellers van het Nashville manifest? Schrijven zij zichzelf soms de rol toe van beschermers van de samenleving, een taak die zij belangrijker achten dan sensitief en zorgzaam zijn? En de hang naar vrijheid van de vuurwerkliefhebber: zou deze een uitvloeisel kunnen zijn van de production pass: een argument om zich te onttrekken aan aandachtigheid voor anderen, omdat hij snakt naar vermindering van werkdruk?((p.88)) Het zou zomaar kunnen.
Uitkomst
Tronto benadrukt dat mensen met dergelijke passes wel degelijk zorgen voor hun naasten, alleen op een andere, minder herkenbare manier. Haar perspectief heeft de onverschilligheid die ik heb ervaren niet weggenomen, maar wel van kleur veranderd. Ik heb het ter harte genomen; ook voor mij geldt immers dat ik beter voor mijn medemensen zou zorgen als ik op een andere manier durf te kijken naar diegenen met wie ik het niet eens ben.
Goed voornemen: laten we in 2019 vooral streven naar meer verschilligheid!
Met dank aan beeldend kunstenaar Nicole Erens die mij inspiratie gaf voor de titel van dit artikel en mij toestemming gaf haar werk met dezelfde naam te gebruiken als illustratie.
1 reactie
Nicole Erens
Mooi artikel waarin je belangrijke thema’s aanhaalt en waarvan ik denk; ‘daar wil ik nog meer over lezen!’
Ook omdat je vanuit je persoonlijke ervaring en zienswijze schrijft. Ik als lezer raak hierdoor nog meer betrokken.
Ik ben het niet eens met Tronto. Egoïsme is geen combinatie van sociale en politieke instituties. Egoïsme is een keuze – hij zegt het zelf: …’die maakt dat de ene mens zich meer egoïstisch gedraagt en de ander meer een altruïst kan zijn.’ Gedrag vloeit voort uit de keuzes die we maken. De keuze die ik maak is in ieder geval geen van beide. Ik hou er niet van dat hij doet alsof ons gedrag niet zelfsturend is maar bepaald wordt door externe factoren.
Om je ontboezeming over het woord ‘aso’ moest ik erg lachen. Ik heb het woord -afkorting- eens ‘gegoogled’. De eerste vertaling die ik vond luidde ‘hond’ 🙂
En God? God. God ziet elke dag (de gevolgen van) onze keuzes. In mijn bijbel luidt de eerste regel: ‘Je kunt altijd van gedachten veranderen.’