Weigerartsen

Geestelijk verzorger Marinus van den Berg inspireerde Carlo Leget voor een column over de term ‘weigerarts’ en de rol die ethiek kan spelen bij de keuze van woorden.

Eens in de zoveel tijd krijg ik een mailtje van Marinus van den Berg. Misschien kent u hem wel. Hij is geestelijk verzorger en werkt al jarenlang in het Rotterdamse, en tevens schrijver van vele boeken over onder meer sterven en rouw. De mailtjes van Marinus zijn uiterst kort, en eigenlijk gaat het steeds om de bijlage. Die bevat een korte tekst waarin hij nadenkt over iets uit de actualiteit dat hem dwars zit.

Taal

Marinus heeft een heel fijne neus voor taal. En als iets belangrijk is voor de ethiek, dan is dat taal. Want taal geeft vorm aan ons denken en redeneren. Het bepaalt ook onze kijk op de werkelijkheid. Deze keer ging de tekst over het woord weigerartsen. De uitdrukking zwierf de afgelopen weken rond in de debatten over euthanasie. De term werd daar gebruikt voor artsen die euthanasie aan patiënten weigeren.Nu zou je op het eerste gezicht denken dat de term gewoon weergeeft wat er aan de hand is, en Marinus misschien een pietlut is. Maar woorden zijn minder onschuldig dan we denken. Zeker wanneer ze in een discussie worden gebruikt.

Marinus had maar liefst vijf bezwaren tegen de uitdrukking. Om te beginnen was zijn bezwaar dat de term weiger­artsen suggereert dat euthanasie een recht van patiënten is. Maar dat is niet zo. Niemand kan een recht claimen om euthanasie te krijgen. Niemand heeft de plicht om euthanasie uit te voeren. Vroeger, toen er nog militaire dienstplicht was, had je de zogenaamde dienstweige­raars. Op zichzelf ook al een niet helemaal neutrale term, maar beter passend omdat het hier wel om een plicht ging.

Het tweede bezwaar van Marinus was dat met dit woord alle aandacht voor het proces van euthanasie versmald wordt tot de rol van de arts. Daardoor lijkt het uitsluitend een medische aangelegenheid. Maar dat is onterecht. Marinus schrijft dan uit eigen ervaring: ‘Veel mensen vragen in paniek en chaos om euthanasie, maar ze blijken bij doorvragen om iets anders te vragen. Onder andere om een aanspreekbare en betrouwbare dokter die zowel medisch maar ook communicatief vaardig is. Iemand die om euthanasie vraagt kan zeer gebaat zijn met ook andere gesprekspartners, zoals psychologen en geestelijk verzorgers die open en openende vragen kunnen stellen.’

Wat weegt zwaarder

Het derde bezwaar van Marinus was dat we vergeten dat het zogenaamde ‘weigeren’ (of liever: ‘nee zeggen’) even zwaar of zelfs zwaarder kan zijn dan ‘ja’ zeggen. ‘Ja zeggen’ kan ook de weg van de minste weerstand zijn. Naasten vinden het altijd moeilijk om hun dierbare te zien lijden. Dat leidt nogal eens tot uitingen ‘dat er iets gedaan moet worden’.
Marinus: “Het is een eigen vaardigheid om met de naasten zo in contact te komen dat er geen strijdkampen ontstaan van voor- en tegenstanders, maar meer een bondgenootschap – een laatste team – van verschillende mensen met verschil in kennis, kunde en levenskunst die samen zoeken naar wat hier goed sterven kan betekenen. Niet alleen voor die sterven gaan maar ook voor die achterblijven.”

Zijn vierde bezwaar was dat de term de verantwoordelijk­heid bij de dokters legt. Er wordt niet nagedacht over wat het betekent wanneer iemand deze indrukwekkende vraag aan een dokter stelt. Wat het voor een dokter betekent om de vraag te krijgen, begint enigszins in beeld te komen. We weten niet veel van de vraag of en hoe patiënten dat mee laten wegen wanneer zij deze vraag stellen. Marinus schrijft dan: “De vragende patiënt blijft volgens mij medeverantwoordelijk voor zijn eigen vragen.”

Zijn vijfde bezwaar, ten slotte, is dat de term ‘weigeren’ negatief is en daarmee ongewenst extra druk op artsen legt om iets te beloven of toe te zeggen. Uiteindelijk is bij die druk niemand gebaat. De arts niet, de patiënt niet en de familie niet.

In perspectief plaatsen

Een van de eerste dingen die ik me altijd afvraag als ik een ethisch probleem krijg voorgelegd, is: wie is er aan het woord? Wie heeft er belang bij? Want ethiek heeft altijd met perspectieven te maken. En afhankelijk van een perspectief worden dingen benoemd, in beeld gebracht, weggelaten, en bepaalde woorden wel of niet gebruikt. Weigerartsen blijkt dus een woord dat ons weinig verder helpt in goede zorg. Laten we weigeren het woord te gebruiken. En Marinus bedanken voor zijn scherpe oren.

Deze column verscheen eerder in Bijzijn XL. (nr. 10 – 2013, p.35)