Mensen in de laatste fase van dementie zien we niet vaak, behalve wanneer ze naaste familie zijn. Ze zijn meestal opgesloten achter de deuren van een instelling en opgesloten in zichzelf. Een project van beeldend kunstenaar Herman van Hoogdalem en journalist Gijs Wanders maakt ze zichtbaar en vertelt de verhalen van de familie, door middel van schilderijen en films.
Herkennen
De aandacht voor het project groeit. Zelf zag ik de schilderijen voor het eerst in 2013. Ik maakte een televisiereportage en ging mee met Herman van Hoogdalem naar mevrouw Klopstra. Hij vroeg heel vriendelijk of hij haar mocht tekenen. Ze leek de aandacht wel fijn te vinden. Hij liet haar vervolgens de tekeningen zien. Ze keek er verwonderd naar, voelde voorzichtig met haar hand langs de contouren van haar gezicht en vroeg: ben ik dat? Herman gaf mevrouw Klopstra voor even haar gezicht terug. De meeste geportretteerden herkennen zichzelf niet meer.
Liefdevol en confronterend
“Ontroerend mooi” zei staatssecretaris Martin van Rijn dit voorjaar bij de opening van de tentoonstelling in het Haagse Pulchri. Op de manshoge schilderijen is goed te zien is wat dementie kan aanrichten. De staatssecretaris was onder indruk van hoe de liefdevol ze gemaakt zijn. Maar het is ook confronterend . Net als de staatssecretaris maken velen het mee in hun omgeving. Zelf hopen we nooit zo te worden. Nu zijn er 240.000 dementerenden in Nederland, in 2040 zijn dat er naar verwachting 400.000. Grote aantallen, maar deze schilderijen en films laten zien dat het allemaal mensen zijn met een gezicht, met een verhaal.
Eigen moeder
Het project begon toen Herman van Hoogdalem terugging naar De Dilgt, de instelling waar zijn moeder woonde toen zij dementeerde. Dat is al 30 jaar geleden. Toen was hij te verward en verdrietig om te schilderen, maar hij is de beelden nooit vergeten. Nu maakte hij tekeningen van de bewoners en vroeg zich af: mag dit? “Ik moest varen op op mij eigen kompas. Ik dacht dat het kon.” Hij vroeg natuurlijk van te voren toestemming aan de instelling. En hij hing de tekeningen op in de gang, met een schrift erbij waarin familieleden en zorgverleners hun reactie konden schrijven. Ze zeiden: “Doe het maar, laat het maar zien.”.
Eigen vader
Hij vroeg zijn vriend Gijs Wanders om korte films te maken bij de schilderijen, met daarin het verhaal van de familie en hun de reactie op het portret. De oud-journaalpresentator voelde eerst reserve omdat dementie veel voorkomt in zijn familie, zijn grootvader was dement en een oom werd dement op jonge leeftijd. Beiden heetten ook Gijs Wanders, hij beseft dat de kans groot is dat het hem zelf ook zal overkomen. Hij heeft zich over zijn bedenkingen heen gezet en het heeft hem veel gebracht. In de jaren dat het project loopt werd ook bij zijn vader de diagnose gesteld. Toen kwam het helemaal dichtbij. Vader Wanders is nu ook geschilderd en Gijs heeft zijn eigen familieleden geïnterviewd, dat geeft het project een extra lading.
Waardig
” Hij ziet er gelukkig nog heel waardig uit, zoals hij altijd was” Voor Gijs was het heel belangrijk dat zijn moeder het goed vindt dat haar man zo te zien is. Het is heel privé en kwetsbaar. Zijn vader kon het woord dementie niet over zijn lippen krijgen, het proces van dementeren was voor hem een eenzame strijd. Zijn moeder zegt in de film: “Je moet hem afstaan, je hebt er niets meer aan.” Maar Gijs vertelt ook dat zijn ouders nog steeds verliefd zijn. Schrijnend, dat is wat dementie doet. Je geliefde is er nog, maar is er tegelijkertijd niet meer.
Nieuwe dimensie in contact
Gijs Wanders vertelt ook dat er een nieuwe dimensie is in het contact met zijn vader, mede als het gevolg van dit project. “Jammer dat ik hem in woorden niet meer kan bereiken, maar in gevoel was hij nog nooit zo dichtbij.” De band is veel warmer dan vroeger. Vroeger zei hij u tegen zijn vader en gaf hij hem een hand, nu omhelst en zoent hij hem. Hij voelt diep van binnen een vulkaan van verdriet, maar hij wil zijn tranen bewaren totdat zijn vader sterft. Zijn moeder zegt: “Dit project heeft jou heel sterk gemaakt, geef die kracht door aan andere mensen.”
In gesprek met mantelzorgers
De schilderijen maken veel los. Gijs en Herman gaan regelmatig in gesprek met bezoekers, soms urenlang. Velen zijn mantelzorger of hebben in hun eigen omgeving te maken met dementie. Je ziet dat mensen geraakt zijn. Er ontstaat een soort verbinding , het is een manier om het verdriet te delen. “In herkenning zit erkenning” zegt de kunstenaar. Herman ziet de schilderijen als eerbetoon aan zijn moeder. Mensen voelen dat ze met oprechte aandacht gemaakt zijn. “Iemand kan door de dementie bizar veranderen, het vreemde fascineert, maar mag niet grotesk worden. De aftakeling heeft een wrede schoonheid. Dat wil ik laten zien.”
Onbevooroordeeld kijken
Herman van Hoogdalem wil van te voren geen informatie over de mensen die hij portretteert. Hij zegt: je binnenste zit aan de buitenkant.” Hij wil onbevooroordeeld kijken. Er is veel op de gezichten te zien, je ziet tegelijkertijd wie ze nu zijn en wie ze vroeger waren. Daarom was het nodig om grote portretten te maken. Dat betekent ook dat je er niet omheen kunt. De kunstenaar realiseert zich dat het voor de familie moeilijk kan zijn om naar het portret te kijken, zij herinneren zich de persoon graag anders. Hij herkent veel van de blikken van zijn moeder: eerst bang en geërgerd. Later is er vaak lege blik, maar soms is er opeens weer heel even leven te zien, misschien wel de laatste blik op de wereld.
Meer weten over het project
Alzheimer Nederland steunt Gezichten van dementie. De schilderijen en films waren al op verschillende plekken in Nederland en Duitsland te zien, in Bremen kwamen er in twee weken 10.000 mensen kijken . In oktober 2016 zijn de schilderijen te zien bij de Dom in Keulen. Het boek met de portretten en verhalen is inmiddels aan zijn vierde druk toe. Gijs Wanders zegt: “We zijn nog lang niet klaar.” In de week van 19 september 2016 is dagelijks één van de korte films te zien op NPO2 om 22.45 uur.
Wereld Alzheimer Dag 2016
Op 21 september is het wereldwijd Wereld Alzheimer Dag. Dan doet iedereen extra zijn best om de urgentie voor dementie bij iedereen op de agenda te krijgen.
[bol_product_links block_id=”bol_57e11820d90fe_selected-products” products=”9200000055635413,9200000005073842″ name=”gezichten” sub_id=”” link_color=”003399″ subtitle_color=”000000″ pricetype_color=”000000″ price_color=”DC7605″ deliverytime_color=”009900″ background_color=”FFFFFF” border_color=”CCCCCC” width=”590″ cols=”2″ show_bol_logo=”undefined” show_price=”1″ show_rating=”0″ show_deliverytime=”1″ link_target=”1″ image_size=”1″ admin_preview=”1″]
0 reacties