'Thirdness' kompas voor zorgpraktijken

11.05.15

6 – 8 minuten

0 likes

Door dr. Vivianne Baur, universitair docent Zorgethiek, Universiteit voor Humanistiek

Recentelijk heb ik kennisgemaakt met het werk van de gerenommeerde psychoanalytica Jessica Benjamin die (relationele) psychoanalyse combineert met het feministische gedachtegoed en de kritische theorie. Dit naar aanleiding van de conferentie ‘The Moral Third‘, georganiseerd door Waardenwerk in samenwerking met de Universiteit voor Humanistiek en de stichting Filosofie en Psychiatrie op 21 april jl.

Hierbij was Jessica Benjamin te gast en werd haar recente werk besproken. Ik ben op zoek gegaan naar de potentiële betekenis van Benjamin’s werk voor de zorgethiek.
In dit artikel licht ik daarom Benjamin’s concept ‘Thirdness’ toe. Dit concept zou een zinvolle toevoeging kunnen zijn aan het zorgethische repertoire waarmee zorgrelaties geduid en ontwikkeld kunnen worden. In het bijzonder ten aanzien van situaties waarin impasses en ethische dilemma’s in de zorgrelatie aan de orde zijn.

Thirdness

Binnen de zorgethiek gaat speciale aandacht uit naar het complexe web van relaties in zorgpraktijken. Het gaat hierbij om relaties tussen

professionals en zorgvragers,
tussen zorgvragers en hun naasten,
tussen professionals en de systemische wereld van de organisaties waarbinnen zij hun werk doen,
en daarnaast wordt ook de relatie tussen organisaties en overheidsdiscoursen niet buiten beschouwing gelaten.

Interdisciplinariteit staat hoog in het vaandel binnen de zorgethiek. Psychoanalyse als mogelijke invalshoek is echter nog onontgonnen terrein.

Conflict

In een impasse waarin twoness ontstaat en mensen lijnrecht tegen elkaar lijken te staan door hun verschillen en het uitspelen van macht (‘ofwel ik ben gek, of jij’), zijn er slechts twee opties voor de betrokkenen: ofwel inschikken (zichzelf ondergeschikt maken aan de ander) ofwel weerstand bieden.
In dit soort situaties houden beide partijen vast aan de overtuiging dat zij zelf gelijk hebben en dat hun perspectief het enige juiste is. Zo wordt in twoness een situatie van conflict in stand gehouden, zelfs wanneer één van de twee besluit zich te schikken naar de ander. Het gevolg is immers dat diegene zich niet erkend zal voelen door de ander en dat staat een gelijkwaardige verbinding in de weg.

In een dergelijke interactie wordt een gebrek aan ruimte ervaren door een of beide betrokkenen. Het creëren van ruimte in dit soort impasses is het doel van thirdness: een ruimte waarin zowel verschillen als verbinding een plek hebben.

Breakdown

Om zich vanuit de wringende staat van twoness in de ruimte van thirdness te kunnen begeven, is volgens Benjamin eerst het instorten van de relatie van twoness nodig. Het begrip ‘breakdown‘ is heel wezenlijk in deze benadering van relaties en het biedt mijns inziens een verfrissend perspectief. Het gaat bij deze breakdown om erkenning van het ervaren onvermogen om verder te komen, om ruimte te geven aan het gevoel van tekortschieten en even niet meer weten hoe het verder moet. Pas dan is er een ruimte voelbaar op basis waarvan beide betrokkenen samen (!), in dialoog met elkaar, een nieuwe weg kunnen vinden.

Hoe vaak wordt een dergelijke breakdown toegelaten in zorgrelaties? Hoe kwetsbaar moet het wel niet voelen als een zorgverlener in een impasse met een patiënt moet erkennen dat hij ook geen passend antwoord heeft, dat de situatie hem raakt en dat hij zich machteloos voelt om dit te doorbreken?

Overgave

Juist deze kwetsbaarheid is zo van belang voor het herstel van de verbinding en voor het mogelijk maken van een nieuwe, meer gelijkwaardige relatie waarin beiden zich door elkaar gezien en gehoord voelen. Dit is alleen mogelijk wanneer beide partijen, zoals Benjamin bepleit, zich overgeven aan thirdness. Zich overgeven aan de mogelijkheid om het eigen perspectief en de eigen overtuigingen los te laten (‘letting go of the self‘) en daarmee zich te verplaatsen in de werkelijkheid van de ander.

De betekenis van deze overgave is essentieel om te begrijpen: men geeft zich niet over aan de ander (want dan zou er nog steeds sprake zijn van dwang, zij het impliciet), maar men kiest er zelf in vrijheid voor om zich over te geven aan de symbolische ruimte van de relatie, waarin beiden zich herkend en erkend kunnen voelen.
[pullquote]Jessica Benjamin’s concept: relationaliteit, erkenning, breakdown en overgave.[/pullquote] Deze overgave is het tegenovergestelde van weerstand, zoals die in een situatie van twoness voelbaar is.

Bewustzijn en openheid

Benjamin put uit haar decennialange ervaring als psychoanalytica en heeft daarbij ook zichzelf niet gespaard in haar eigen leerproces om thirdness te creëren in haar professionele relaties tot patiënten. Een vereiste voor dat leerproces is volgens haar dat de professional in staat is tot zelfreflectie. Het werk dat psychoanalytici daarom moeten doen volgens haar heeft betrekking op het zich bewust worden van hun eigen gevoelens van schaamte, onvermogen en schuld deze onder ogen zien en hier open over zijn richting de patiënt. Kortom hun eigen pijn die opgeroepen wordt tijdens een impasse in de zorgrelatie.

Juist deze openheid over de eigen kwetsbaarheid werkt bevrijdend. Het beeld van de onschendbare zorgverlener mag dan worden losgelaten en de zorgverlener mag mens zijn. Zelfs inclusief die kanten van zichzelf die hij, in Benjamins woorden, wellicht zelf als ‘monstruous‘ zou aanduiden.
Bewustzijn en erkenning van de eigen kwetsbaarheid leidt zo tot transformatie van hulpeloosheid naar een nieuwe verbinding, waarin samen leren en gedeelde verantwoordelijkheid centraal staat.

Implicaties voor zorgethiek

Het begrip thirdness biedt vele handvatten om de relaties tussen mensen in zorgpraktijken te duiden, maar vooral ook om deze verder te helpen ontwikkelen. De erkenning van wederzijdse afhankelijkheid, kwetsbaarheid, de kwaliteit van de zorgrelatie (presentie, afstemming, dialoog), ongelijke machtsverhoudingen; het zijn allemaal elementen die zowel in zorgethiek als in de reflecties van Benjamin op relationele psychoanalyse centraal staan.

Thirdness bevorderen kan mogelijk een plek krijgen binnen vormen van reflectie op ethische dilemma’s (zoals moreel beraad), trainingen voor professionals, informele zorgverleners en/of managers, en actieonderzoek, waarbij in de praktijk geëxperimenteerd wordt met de werking van thirdness en waarbij de impact daarvan op zorgrelaties (binnen de politiekgeladen context van instituties en beleid) wordt onderzocht.

Kortom, Benjamins concept thirdness heeft, wanneer toegepast en doorontwikkeld in de praktijk, de potentie om een kompas te zijn voor zorgpraktijken die gelijkwaardige relaties voorop stellen.

Bronnen:

Benjamin, J. (2014). The discarded and the dignified. From the failed witness to ‘You are the eyes of the world’. Retrieved from Public Seminar.
Benjamin, J. (2007). lntersubjectivity, Thirdness, and Mutual Recognition. A talk given at the Institute for Contemporary Psychoanalysis, Los Angeles, CA. Retrieved from The Institute of Contemporary Psychoanalysis [pdf]
Benjamin, J. (2004). Beyond doer and done to: An intersubjective view of thirdness.
Psychoanalytic Quarterly, LXXIII (1), 5-46.