De betekenis van transformatief onderzoek voor zorgethiek
Auteurs: dr. Vivianne Baur en dr. Merel Visse
Transformatief onderzoek gaat niet over mensen, maar wordt samen met mensen gedaan om hun wereld of praktijk te verbeteren. Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw is deze nieuwe stroming binnen wetenschappelijk onderzoek zichtbaar. Transformatief onderzoek is een overkoepelend begrip dat verwijst naar onderzoek waarin het thema ‘sociale rechtvaardigheid’ een duidelijke rol speelt, zowel in het proces van onderzoek doen als wat betreft de resultaten en opbrengsten voor de praktijk. In dit artikel gaan we nader in op de vraag wat transformatief onderzoek is en wat haar betekenis kan zijn voor zorgethiek.
Grote invloed, grote verantwoordelijkheid
Filosofe Joan Tronto wierp tijdens een conferentie in Surrey een interessante vraag op, namelijk: ‘How shall we pursue an ethics of care that actually embodies an ethics of care?’. Ze refereerde hiermee aan de macht en daarmee de verantwoordelijkheid die bepaalde groepen in de samenleving zijn toebedeeld. Ze zei hierover: ‘With great power, comes great (ir)responsibility.’ Hiermee bedoelt zij dat empirisch onderzoekers die vanuit zorgethisch perspectief onderzoek doen een bepaalde invloed toebedeeld wordt die met zorg moet worden gedragen en ingevuld. Onderzoeksresultaten, maar ook zeker de manier waarop onderzoek wordt uitgevoerd, heeft invloed op de wereld om ons heen. We zijn als zorgethisch onderzoekers geen eilandjes, maar gaan relaties aan met de mensen in de betreffende onderzoekssetting. Die relaties zijn altijd gekenmerkt door asymmetrische machtsverhoudingen.
Wanneer hier onvoldoende bij wordt stilgestaan kan onderzoek ertoe leiden dat bepaalde groepen of individuen zich nog minder gehoord voelen dan wellicht al het geval was. Of bestaande hiërarchie in bijvoorbeeld een zorginstelling kan juist worden bevestigd en bestendigd wanneer een onderzoeker alleen oog heeft voor de verhalen van de ‘gevestigde orde’. Zorgethici staan daarom voor de uitdaging om na te denken over wat een zorgethische manier is om empirisch zorgethisch onderzoek uit te voeren. Transformatief onderzoek kan een houvast bieden om onderzoek op een ‘zorgethische’ manier uit te voeren.
Wat is transformatief onderzoek?
Onderzoek is altijd gegrond in bepaalde filosofische aannames ten aanzien van de aard van de werkelijkheid en de manier waarop onderzoekers zich daartoe kunnen verhouden. Grofweg kan een onderscheid gemaakt worden tussen de volgende filosofische aannames:
- De wereld is objectief te begrijpen. Er bestaat een objectieve en absolute werkelijkheid buiten ons die we met zekerheid kunnen kennen. De taak van de wetenschap is om de wereld te meten en te classificeren, gebaseerd op theorie en vaststaande wetmatigheden.
- De wereld is sociaal geconstrueerd en het is de taak van de wetenschap om deze sociaal-geconstrueerde en complexe wereld te interpreteren binnen contexten die gekenmerkt worden door betekenisvol handelen van mensen.
- De wereld kan relationeel worden gekend en ervaren. Het is de taak van de wetenschap om actief bij te dragen aan sociale rechtvaardigheid door onderdrukking en marginalisering van groepen aan de kaak te stellen en door participatieve onderzoeksprocessen mogelijk te maken.
De laatstgenoemde filosofische aanname staat centraal binnen transformatief onderzoek. Sociale rechtvaardigheid is daarbij dus een belangrijk uitgangspunt, maar wat wordt daar nu eigenlijk mee bedoeld?
Sociale rechtvaardigheid in onderzoek
Het type onderzoek dat transformatief genoemd wordt, heeft wortels in de mensenrechtenbeweging die na de Tweede Wereldoorlog ontstond in het Westen. Hierbij lag de focus op het verkrijgen van gelijke rechten en democratische besluitvorming voor iedereen. Dit leidde tot steeds meer aandacht voor de sociale positie van kwetsbare groepen in de samenleving, ook binnen onderzoek. We zien in de loop van de tweede helft van de vorige eeuw binnen de wetenschappelijke wereld een opkomst van kritische theorie, in veel verschillende vormen. Deze kritische houding heeft betrekking op de manier waarop men naar de werkelijkheid kijkt: deze wordt gezien als meervoudig en sociaal geconstrueerd, waarin processen van macht een belangrijke rol spelen. Bij transformatief onderzoek worden daarom bestaande ongelijkheden kritisch benaderd en is het doel zelfs om deze ongelijkheden te doorbreken. Transformatief onderzoek is er namelijk op gericht om de invloed van gemarginaliseerde groepen te versterken.
Hoe wordt dit gedaan?
Ten eerste door een transformatieve onderzoeksvraag te stellen. Bijvoorbeeld: Wat zijn de ervaringen van bewoners in een verzorgingshuis ten aanzien van de invloed die zij hebben op voor hen belangrijke onderwerpen, en hoe kan die invloed versterkt worden? Transformatief onderzoek stelt dus vaak ook een ‘hoe’- vraag en niet alleen een ‘wat’- of een ‘waarom’- vraag.
We komen hier bij een tweede belangrijk punt in transformatief onderzoek, namelijk dat er sprake is van een transformatieve doelstelling. Bij de bovengenoemde onderzoeksvraag is dit het versterken van de invloed van bewoners in verzorgingshuizen.
Een derde kernpunt van transformatief onderzoek is dat de betrokkenen uit de praktijk zélf eigenaarschap ervaren in het zoekproces en de antwoorden die men samen vormt. Het is dus doorgaans niet de onderzoeker die ‘op eigen houtje’ aanbevelingen formuleert op basis van de verzamelde data. Het zijn de mensen uit de betreffende setting samen met de onderzoeker die van elkaar leren en begrijpen wat er op het spel staat, en in sommige gevallen ook besluiten hoe zij de kwestie willen verbeteren. Of er besluiten worden gemaakt over concrete verbeteringen in de praktijk, hangt af van de onderzoeksmethode en de mate van participatie die gekozen wordt, waarover later meer.
De volgende kenmerken van transformatief onderzoek laten zien hoe de aandacht voor macht en sociale rechtvaardigheid door de onderzoeker geoperationaliseerd wordt in de onderzoekspraktijk:
- Geleefde ervaringen van mensen centraal
- Machtsrelaties (asymmetrie) kritisch in beschouwing nemen
- Stem geven aan gemarginaliseerde groepen
- Relationeel empowerment ondersteunen
- Samen met betrokkenen uit de praktijk
- Gedeelde verantwoordelijkheid onderzoeker/participanten
- (Leer)proces minstens zo waardevol als concrete uitkomsten
- Iteratief en emergent onderzoeksproces
- Erkenning van verschillende vormen van kennis
- Verschillen als verrijking benaderen en inzetten (wederzijds begrip en leren)
- Onderzoeker heeft een ‘emancipatoire’ agenda en is hierover open richting alle betrokkenen
Diversiteit aan onderzoeksmethoden
Transformatief onderzoek kent een grote diversiteit aan onderzoeksmethoden, zowel kwantitatief als kwalitatief. Of het transformatief onderzoek betreft, hangt dus altijd af van de onderzoeksvraag, de doelstellingen en de manier waarop de onderzoeksmethode wordt ingezet (zie de vignette hierboven). Twee onderzoeksmethoden die volgens ons bij uitstek geschikt zijn voor het uitvoeren van een transformatief onderzoek zijn Responsieve Evaluatie (RE) en Participatief Actieonderzoek (PAR).
Bij RE worden verschillende stappen gezet om verhalen en onderliggende waarden uit te wisselen tussen betrokken groepen. Samen evalueren zij een bepaalde praktijk, waarin wordt toegewerkt naar een gedeeld beeld van de situatie (‘mutual understanding’). Kenmerkend voor RE is de aandacht voor asymmetrische machtsverhoudingen tussen deelnemers, en de stapsgewijze manier waarop hier aandacht aan wordt besteed, zodanig dat ook de stem van gemarginaliseerde groepen gehoord wordt.
In een PAR project liggen de stappen en onderzoeksactiviteiten meer open, waardoor er nóg meer accent komt te liggen bij het eigenaarschap van de deelnemers ten aanzien van het gezamenlijke leerproces en de acties die daaraan verbonden zijn. PAR kenmerkt zich in het algemeen door een cyclus van actie en reflectie. Zie de bronvermeldingen onder dit artikel om meer te lezen over beide benaderingen.
Verschillende gradaties van participatie
Zoals we al eerder aangaven, is transformatief onderzoek gericht op het doen van onderzoek samen met mensen, in plaats van onderzoek doen over hen. Participatie is dus belangrijk. De mate van participatie kan echter uiteenlopen over een breed continuüm: van ‘slechts’ uitgebreide interviews houden met mensen die gezien hun sociale positie niet vanzelfsprekend aan het woord komen, tot aan volledig eigenaarschap van mensen uit de praktijk over het ontwerp en de uitvoering van het onderzoeksproces. Dit bepaalt de transformatieve onderzoeker niet alleen, maar ook weer samen met de betrokkenen in de onderzoekssetting.
Vorm en intensiteit van transformatie
Niet alleen de participatiegraad van het onderzoeksproces variëert. Ook de mate waarin al gedurende het onderzoeksproces transformatie in actie wordt gezet loopt uiteen, en de al dan niet proactieve rol die de onderzoeker daarin neemt. Zo kan in het ene onderzoek aan het transformatieve aspect voldaan worden door bestaande verschillen en overeenkomsten tussen perspectieven van mensen bloot te leggen. Bijvoorbeeld bij het zoeken naar andere manieren van verantwoorden over kwaliteit van de ouderenzorg. Dit project mondde uit in een Manifest Anders Verantwoorden, dat de betrokken personen benutten bij het zoeken naar nieuwe verantwoordingsinstrumenten.
In een ander onderzoek kan het beter passen bij de vragen uit de praktijk om een dialoog te organiseren tussen de verschillende groepen betrokkenen, waardoor er meer wederzijds begrip ontstaat. Bijvoorbeeld het project van de Hart en Vaatgroep waarbij werd gezocht naar manieren om de invloed van patiënten in wetenschappelijk onderzoek naar hart- en vaatziekten te vergroten. En in weer een ander project kan het nodig en wenselijk zijn om als onderzoeker samen met groepen betrokkenen concrete verbeteracties te ontwerpen, uit te voeren en hierop te reflecteren. Bijvoorbeeld in het project met een groep ouderen in een verzorgingshuis die de maaltijden wilden verbeteren. [pdf]
De betekenis van transformatief onderzoek voor zorgethiek
Transformatief onderzoek is van grote betekenis voor de zorgethiek. De verbindende factor is de centrale positie van ‘zorg’: ‘Caring and connection are at the heart of a social justice research paradigm that aims to make the world a better place by enacting social change for marginalized and/or oppressed groups.’ (Johnson & Parry, 2015, p.12). In een zorgethisch transformatief onderzoeksproject worden zorgrelaties en verbinding (tussen perspectieven, groepen, en belangen) centraal gesteld. Zo kan het onderzoeksproces bijdragen aan betere zorg(relaties).
In onderstaande video geeft prof. dr. Sarah Banks haar visie op de meerwaarde van transformatief onderzoek voor zorgethiek:
Zorgethische bijsluiter
Dit artikel is bedoeld ter inspiratie, voortbordurend op de vraag die Joan Tronto opwierp: ‘How shall we pursue an ethics of care that actually embodies an ethics of care?’. We hebben hier dus geen voorschrift gegeven ten aanzien van de manier waarop onderzoek op een zorgethische manier moet worden uitgevoerd. Het vraagt om een gedegen afweging, samen met de betrokkenen uit de praktijk, of een transformatieve insteek (en zo ja, of een ‘lichte’ danwel ‘intensievere’ versie) passend is bij de vragen en doelstellingen die in die (zorg)praktijk leven, en op welke manier dat vervolgens ingevuld kan worden. Bovendien kan transformatief onderzoek zorgethische vragen opwerpen zoals: wiens agenda is het om deze praktijk te willen ‘verbeteren/versterken’? Wie bepaalt wat goed, slecht en beter is in dit geval? Is het werken aan empowerment van bepaalde groepen betrokkenen, zoals patiënten, niet eigenlijk paternalistisch en staat dat dan dus niet haaks op zorgethische uitgangspunten? Wie bepaalt welke groepen ‘gemarginaliseerd’ zijn?
Het is altijd zinvol om deze (en meer!) vragen te stellen. Transformatief onderzoek brengt een uitvoerige onderzoeksethiek met zich mee, waarin potentieel lastige kwesties rond perspectieven en machtsrelaties centraal staan en ondervangen kunnen worden. Dit veronderstelt wel dat de onderzoeker zich continu bewust is van de eigen machtspositie en verantwoordelijkheid ten opzichte van de andere betrokkenen. Dit vraagt om een precair proces van balanceren tussen perspectieven en posities van betrokkenen (zie bijvoorbeeld de casusbespreking in het artikel van Visse et al., 2015). Dit wordt ook wel ‘meervoudige partijdigheid’ genoemd: de transformatieve onderzoeker is een gesprekspartner voor alle betrokken partijen en ondersteunt hen om hun perspectieven, ervaringen en belangrijke waarden onder het voetlicht te brengen (Baur, Abma & Widdershoven, 2010). Kritische, zorgethische reflectie ten aanzien van de rol van de onderzoeker is daarbij volgens ons zeer behulpzaam in ieder (transformatief) onderzoeksproject.
Meer lezen…
…over transformatief onderzoek:
- Johnson, C.W. & Parry, D.C. (2015). Fostering Social Justice through Qualitative Inquiry. A methodological guide. Routledge.
- Mertens, D.M. (2009). Transformative Research and Evaluation. The Guilford Press: New York, London.
…over Responsieve Evaluatie en zorgethiek:
- Visse, M., Abma, T.A, & Widdershoven, G.A.M. (2015). Practising Political Care Ethics: Can Responsive Evaluation Foster Democratic Care? Ethics and Social Welfare, DOI: 10.1080/17496535.2015.1005550
… over de rol van een transformatief onderzoeker:
- Baur, V.E., Abma, T.A., & Widdershoven, G.A.M. (2010). Participation of marginalized groups in evaluation: mission impossible? Evaluation & Program Planning, 33 (3), 238-245.
… over Participatief Actieonderzoek
- Reason, P., & Bradbury, H. (Eds.). (2008). Sage Handbook of Action Research: Participative inquiry and practice (2nd ed.). London : Sage Publications.
1 reactie
Leven na de ZeB: Marieke Breed over haar werk - Zorgethiek.nu
[…] dr. Merel Visse en dr. Vivianne Baur van de vakgroep Zorgethiek. Het is een onderzoek volgens de responsieve evaluatie methode. In een verpleeghuis gaan we onderzoek doen naar goede zorg. Het mooie aan deze methode is dat […]