Terwijl ik in 2022 druk was met mijn premasterscriptie over het fenomeen ‘voltooid leven’, kwam de macabere Japanse film ‘Plan75’ van Chie Hayakawa uit. De regisseur schetst daarin een fictief scenario waarbij de Japanse overheid een controversiële wet aanneemt, die burgers vanaf hun 75e recht geeft op begeleid sterven. De regering zegt daarmee iets te willen doen aan de enorme zorgdruk waar de jongere generaties mee te maken hebben gekregen. Ook wil ze het aantal haatmisdrijven jegens ouderen terugdringen. De film zet aan het denken over thema’s als vergrijzing, ethiek en vrije wil.
Tandpastablij uit het leven stappen
De bovengenoemde wet ‘Plan75’, tevens gekozen als filmtitel, wordt als shiny tandpasta reclame losgelaten op de Japanse samenleving. In alle openbare ruimten verschijnen folders, billboards en videoschermen die de voordelen van Plan75 aanprijzen. Iedereen van 75 of ouder kan kiezen voor een volledig verzorgde dood. Het ontlast je kinderen; alle kosten worden vergoed; je krijgt zelfs een toelage van 100.000 yen, die je na het tekenen van het contract vrij mag besteden. Overigens, omgerekend is dit nauwelijks 630 euro; niet bepaald de jackpot. De marketingmachine van de overheid draait op volle toeren en ook het bedrijfsleven haakt aan met sterf- en afscheidsgerelateerde producten. In drie jaar tijd is de gezamenlijke winst van deze bedrijven al meer dan 1 biljoen yen.
Plan 75 blijkt uiteindelijk zo’n ‘succes’ dat de overheid overweegt de minimumleeftijd te verlagen naar 65 jaar. Het vereiste eigen woonadres wordt geschrapt, waardoor ook mensen zonder verblijfplaats voortaan in aanmerking zullen komen.
Knipperlichtpak
De film laat zien welke impact Plan 75 heeft op het leven van een aantal Japanse burgers. De eerste is Michi Kakutani. Zij is een alleenstaande vrouw van 78 en werkt net als haar vriendinnen als kamermeisje in een hotel. Veel ouderen in Japan zijn afhankelijk van werk om in hun dagelijks levensonderhoud te kunnen voorzien. Kort na de introductie van de wet worden Michi en haar collega’s ineens ontslagen. Het vinden van ander werk lijkt zo goed als onmogelijk. Michi voelt zich vanwege haar financiële situatie gedwongen werk aan te nemen dat veel te zwaar voor haar is, omdat dit het enige baantje is dat ze kan vinden. Ze moet ’s nachts op een gevaarlijk kruispunt, uitgerust in een knipperlichtpak en met een lichtstaaf in de hand, bussen naar de juiste rijbaan te loodsen. Wanneer haar broze lichaam dit niet volhoudt is ze genoodzaakt om bij het bijstandsloket aan te kloppen. Helaas blijkt dit loket voor onbepaalde tijd gesloten. Het ‘toeval’ wil dat ook andere ouderenvoorzieningen ineens verdwijnen. Michi raakt behalve haar werk ook het vriendschappelijke contact met haar collega’s kwijt. Er is geen familie waar ze terecht kan. Sociaal isolement en geldnood dreigen. Plan75 lonkt.
Groeiende wroeging
De tweede hoofdpersoon is Hiroma; een twintiger die als recruiter voor Plan75 werkt en de intakes verzorgt. Plan75 ziet liever geen persoonlijk contact tussen werknemers en cliënten. Gedurende de film begint Hiroma steeds meer morele vragen te stellen bij het Plan, als gevolg van de interacties die hij met ouderen heeft. De grootste shock volgt als zijn oom plotseling tegenover hem zit voor een Plan 75 aanvraag.
Het derde belangrijke personage in de film is Maria, een jonge Filipijnse vrouw die als ouderenverzorgster werkt. Ze verdient niet genoeg om een dringende operatie voor haar zieke kind te kunnen bekostigen, en zwicht voor het hogere salaris bij Plan 75. Ze gaat werken in een sinister gebouw ver buiten de stad waar de euthanasie van Plan75-cliënten plaatsvindt. Het wordt haar verboden om met deze mensen te praten. Haar taak is de eigendommen van de overledenen te sorteren en hun lichamen klaar te maken voor de crematie.
De laatste centrale figuur in de film is een jonge studente van rond de 18 die in het callcentre van Plan 75 werkt. Haar werk is het voeren van begeleidingsgesprekken die per keer maximaal vijf minuten mogen duren. Telefonische begeleiders zoals zij krijgen de volgende instructie mee:
“Senioren zijn van nature eenzame mensen. Logisch dat ze iemand zoeken om mee te praten. Het is jullie taak om close met ze te worden en goed te luisteren. Een flink aantal aanvragers wil uiteindelijk toch niet. Zorg ervoor dat je hen goed begeleidt zodat dat niet gebeurt.”
Verplichte afstand
De regisseur Hayakawa heeft een duidelijke boodschap. De film rijgt de schrijnende situaties aan elkaar. Zowel Maria, Hiroma, als de belstudente krijgen de instructie om persoonlijk contact met cliënten te mijden. De studente krijgt dan wel de opdracht om mensen nabij te zijn, maar zij mag de cliënten niet live ontmoeten. Uiteindelijk doet ze dat toch, wat gewetenswroeging en emotionele kwetsuur bij haar teweeg brengt. Hiroma zoekt contact met zijn oom en raakt eveneens verstrikt in emotionele betrokkenheid en gewetensvragen. Daarnaast ontdekt hij dat de lijken van mensen die voor het speciale ‘GroepsPlan75’ kiezen op het stortterrein voor industrieel afval belanden. Die ontering wil hij zijn oom wil besparen, waarop het hij dode lichaam ontvreemdt om hem alsnog een waardige crematie te kunnen geven.
Oud en nutteloos
Plan 75 is een aanklacht tegen maakbaarheid, neoliberalisme en consumentisme, en een pleidooi voor aandacht, eerbied en menswaardigheid. Het scenario van de film lijkt een brug te ver. Iets wat nooit zou gebeuren. Toch heeft ‘de oplossing’ ook iets aantrekkelijks voor de personages. En het is waar; het omgaan met ouderdom, die vaak gepaard gaat met gebreken, pijn en eenzaamheid kan een enorme opgave en soms zelf ondoenlijk zijn. De ruimte om te kiezen voor de dood zou verlichting kunnen bieden; een weg uit de ballast, de pijn en het lijden. De ‘vrije’ keuze is hierin is niet alleen nastrevenswaardig, maar van evident belang. De filmmaker stelt in deze film de belangrijke vraag: ‘in hoeverre is die keuze echt vrij’ en hoe kan dat gegarandeerd worden? Personages lijken zich gelaten te voegen in ‘hoe het nou eenmaal is’. In de film komt met name de geïsoleerde, uitzichtloze positie naar voren waar de ouderen in belanden en het feit dat ze zichzelf als last zien, waardoor alle levensvreugde en vechtlust uit hen wegebt.
De film is fictie, maar de problematiek zit akelig dicht op onze huid. Hoge eenzaamheidscijfers in Nederland en Europa, toenemende vergrijzing, grote zorgbehoeften, hoge zorgkosten, het gebrek aan personeel en de groeiende ongelijkheid tussen arm en rijk; het zijn reële ’problemen van onze huidige tijd, die om zorg en aandacht vragen, ook in Nederland. Els van Wijngaarden liet al zien dat er versterkende factoren zijn die bijdragen aan de wens van ouderen om het leven te beëindigen, zoals ‘geldzorgen, je tot last voelen en eenzaamheid’ Ik hoop dat deze gevoelens onder ouderen niet steeds groter zullen worden en dat we met elkaar diep nadenken over wat het heersende discours is dat gedachten zoals ‘ik voel me tot last’ in de hand werkt. Daarnaast moeten we overdenken wat onze sociale, maatschappelijke en ook persoonlijke verantwoordelijkheid hierin is.
0 reacties