Moreel verraad

Stel je eens voor dat je als verpleegkundige op de IC werkt. Je moet al wekenlang zorgen voor een oudere heer, met wie je niet meer praten kan, maar die op alle mogelijke manieren aangeeft dat hij niet meer verder wil. Hij is een paar weken geleden op de IC gekomen na een heupoperatie, hij kreeg een longontsteking en complicaties, en nu blijft hij maar liggen. De chirurg heeft zijn bijdrage geleverd, de anesthesioloog heeft het idee dat hij wel weer zal opknappen, maar jij en al je collega’s zien iets heel anders: deze man wil echt niet meer. En als je met een heel team 24 uur per dag voor iemand zorgt, krijg je toch echt wel een indruk van hoe het er met iemand voor staat.

Zorgen voor iemand, waarvan je aanvoelt dat het tegen zijn wil is, kost veel energie. Je voelt je medeplichtig aan het verlengen van lijden. Je kaart het een paar keer aan bij de anesthesioloog, en als die niet wil luisteren bij de chirurg, maar zonder succes. Gelukkig is er de mogelijkheid tot moreel beraad in het ziekenhuis waar je werkt. En zowaar lukt het je om alle betrokken zorgverleners rond de tafel te krijgen. Je hebt hooggespannen verwachtingen. Eindelijk kan er een gesprek gevoerd worden.

Zorgen voor iemand, waarvan je aanvoelt dat het tegen zijn wil is, kost veel energie. Je voelt je medeplichtig aan het verlengen van lijden.

Het wordt een grote teleurstelling. De chirurg en de anesthesioloog maken duidelijk dat zij als arts heel goed weten waar ze mee bezig zijn. En jij ziet het helemaal verkeerd. Je bent te emotioneel. Dat komt waarschijnlijk omdat je te lang en te veel voor deze patiënt gezorgd hebt. Men gaat over tot de orde van de dag. Een echt gesprek is er niet geweest.

Wanneer een moreel beraad bestaande structuren van macht bevestigt, en degenen die het dichtst bij het bed staan de mond snoert, past voor je gevoel maar één label: moreel verraad. In gesprek gaan over een morele casus vraagt meer dan een deugdelijk stappenplan, een gespreksleider en wat tijd. Boven alles vraagt het om morele ruimte: zo’n ruimte maakt het niet alleen mogelijk om even pas op de plaats te maken en stil te staan bij wat schuurt, het hoort ook een ruimte te zijn die een echt gesprek mogelijk maakt.

Wanneer kunnen we dan spreken van een echt gesprek, en wie bepaalt dat? De filosoof Hans-Georg Gadamer heeft daar heel helder en diepzinnig over geschreven: in een echt gesprek ben je bereid om te leren, en het is geslaagd als je er anders uitkomt dan je erin bent gegaan. Van een echt gesprek word je wijzer. Je ontdekt perspectieven, inzichten, ervaringen waar je tevoren nog geen weet van had. Van een echt gesprek groei je als mens. Je bouwt verder aan je humaniteit. Dat gaat niet zonder openheid, ontvankelijkheid, en dus veiligheid. Een goed moreel beraad gaat niet alleen over moraal, maar doet ook aan moraal.

De afgelopen weken heb ik met de Masterstudenten van onze opleiding Zorgethiek en Beleid met veel plezier wekelijks een andere methode van moreel beraad bestudeerd en uitgeprobeerd. Na het uitproberen gingen de studenten in groepjes uiteen, om kritisch naar de methoden te kijken, door een zelfgebouwde zorgethische lens. Er waren zes groepjes met ieder een eigen vraagstelling en lens. Zo was er een groepje dat keek naar de wijze waarop lichamelijkheid al dan niet serieus genomen wordt in de methoden. En een ander groepje dat zich bezighield met de opvatting van handelen die impliciet door een methode gehanteerd werd. Het was prachtig om te zien hoe de lenzen steeds beter geslepen werden en er steeds meer in beeld kwam naarmate de weken vorderden.

Als we kritisch kijken naar de casus waarmee ik begon (helaas heb ik hem niet verzonnen), wordt duidelijk waarom het van belang is om kritisch naar methoden voor moreel beraad te kijken. Niet alleen om je bewust te worden hoe ze het denken kunnen sturen en zelfs verkokeren, maar ook hoe ze soms onbedoeld structuren in stand kunnen houden die haaks staan op waar moreel beraad voor bedoeld is.

Het groepje dat door de lens van institutie keek, had daar een mooie oplossing voor. Het stelde voor dat zorginstellingen, voordat ze moreel beraad gaan instellen, eerst een vragenlijstje moesten invullen met een aantal gewetensvragen, zoals de vraag wat het doel is van het instellen van moreel beraad. Na het invullen van alle vragen komt er een gratis advies uit naar voren. Dat advies kan ook zijn om geen moreel beraad in te stellen. Als de fundamenten ontbreken moet je geen huis willen bouwen. Dan moet je eerst gaan nadenken over de grond waarop je staat. Want ‘moreel verraad’ richt schade aan. Het breekt mensen af.

De verpleegkundige die me de casus aan het begin vertelde is uiteindelijk vertrokken uit het ziekenhuis waar ze werkte. Als je humaniteit langzaam afgebroken wordt omdat je niet gehoord wordt, zorg er dan voor dat je in ieder geval zelf wel goed luistert naar jezelf. Ook dat is goede zorg.