In de laatste week van februari organiseer ik het Ethiek Revolutie E-festival. Ter voorbereiding sprak ik met heel verschillende mensen die allemaal ideeën hebben over hoe de wereld revolutionair beter kan. Sommigen anderen waarschuwden me, dat het e-festival ‘niet belerend moest worden’. Bij mij kwam daarom de vraag op: Is het zo’n verkeerd idee om jezelf moreel superieur te noemen? En kan dat überhaupt, jezelf moreel superieur noemen?
Door: Els van de Schoot
We doen het de hele dag door: oordelen over de morele keuzes van de mensen die je tegenkomt. Misschien heb jij een hekel aan racisten. Of misschien lijk jij wel de enige te zijn die oude spullen naar de kringloop brengt. Toegegeven: een beetje lekker voelt dat wel. Jezelf beter voelen dan de ander. En tegelijk steekt het: je bent boos en teleurgesteld in de ander.
Je verliest de verbondenheid met de mensen die je veroordeelt
In hun fictieve maar op sociologie gebaseerde boek beschrijven ze de dystopie van een ver doorgevoerde meritocratie. Een meritocratie is een samenleving waarin mensen beloond worden en inspraak krijgen op basis van hun mate van verdienste. In hun boek beschrijven ze een situatie waarin alle burgers worden getest op hun IQ. Dit bepaalt vervolgens wat voor baan, wat voor huis en hoeveel vrije tijd ze krijgen. De groep met lagere IQ’s krijgt niet alleen lagere beloningen, maar loopt ook een knagend tekort aan eigenwaarde op. En uiteindelijk mondt de steeds hoger oplopende polarisatie uit tot een bloedige opstand.
Waar in deze fictieve meritocratie IQ als belangrijkste parameter geldt, zou je ook kunnen denken aan morele ontwikkeling als belangrijkste parameter. Het effect is hetzelfde: disrespect en polarisatie.
Dat morele veroordeling solidariteit ondermijnt is daarmee duidelijk. Maar kan je als mens eigenlijk überhaupt zeggen dat je moreel superieur bent? Nee, want daar zitten een paar belangrijke aannames onder.
Jij hebt niet de enige waarheid in pacht
De eerste aanname is dat ik zou weten wat ‘het beste’ is. En überhaupt dat ‘het beste’ zou bestaan. Margaret Urban Walker laat in haar boek Moral Understandings (2007) zien dat ‘het goede’ niet iets objectiefs en op zichzelf staands is, maar sociaal gemedieerd. Meningsvorming, zou je dat ook wel kunnen noemen. Het goede is onlosmakelijk verbonden met wat jij en alle anderen voelen en denken.
Walker neemt o.a. slavernij als voorbeeld. In de Griekse Oudheid werd de onderwerping van vrouwen en oorlogsgevangenen door de slavenhouders zelf gezien als een noodzakelijk kwaad. Iemand moest het harde werk opknappen. De slavenhouders zagen hun praktijk dus als gerechtvaardigd en in die zin ook als ‘goed’.
Dat deze tot slaaf gemaakte vrouwen en gevangenen het zelf geen goede praktijk vonden, was geen daadwerkelijk onderdeel van het publieke debat. De minder machtige stemmen worden immers minder snel gehoord, als niet onderdrukt.
Het voorbeeld laat zien dat een praktijk niet goed genoemd kan worden puur omdat één partij het goed vindt. Er zal geluisterd moeten worden naar de ander, ook naar de zachter klinkende stemmen. En ook naar de stemmen die je in eerste instantie niet begrijpt. Kortom: Je kunt niet in je eentje bepalen wat ‘het goede’ is. Daar kan je alleen maar samen achter komen.
Jouw goedheid is niet zomaar jouw verdienste
De tweede aanname is dat wanneer ik goed doe, die verdienste aan mij toe te schrijven is. Maar heb ik het dan bijvoorbeeld echt aan mijzelf te danken dat ik opgroeide in een welvarend land waar ik überhaupt mijn hoofd vrij had om na te denken over een hoop ‘ver-van-mijn-bed ethische kwesties’? We zijn allemaal mensen in context. Kwetsbaar, in relatie, en onderhevig aan macht en beïnvloeding van buitenaf. Die context kiezen we grotendeels niet zelf.
Ook Swierstra en Tonkens bevragen in hun boek het ethische gehalte van ‘respect op basis van verdienste’. Is het gerechtvaardigd om mensen te veroordelen op basis van bijvoorbeeld IQ? Iedereen wordt met een ander stel hersens geboren en dat is niemands schuld of harde werk. Ook groeien we ieder op in een omgeving die in wisselende mate ondersteunend en stimulerend is. Wederom geen sprake van die persoons schuld of harde werk.
Bovendien, is er een heel samenspel van contextuele factoren die je morele ontwikkeling meebepalen. Wat voor rolmodellen heb je als kind gekregen? Met welke waarden werd je wel en ook juist niet opgevoed? Omdat verdiensten en fouten niet zomaar (volledig) iemands vrije keuze zijn, is het verre van terecht om een ander zomaar te veroordelen.
Compassie door bescheidenheid
Als geestelijk verzorger beweeg ik graag nog toe naar wat deze theoretische noties kunnen betekenen voor een mensenleven. Een mens staat zo nu en dan voor de keuze: De ander verachten, haten… of toch maar proberen het pad van compassie te bewandelen?
Wat mij helpt om dat pad van compassie te kiezen, is die bescheidenheid in mijzelf op te zoeken.
- Weet ik zeker dat wat ik goed acht, het goede ‘is’? Nee, denk aan Walker.
- Is mijn ‘goede’ keuze mijn verdienste? In ieder geval niet volledig, denk aan Swierstra en Tonkens.
Hiermee kom je ook bij een stuk menselijkheid. We zijn allemaal mensen die zowel goed doen als fouten maken. Laten we dus bescheiden blijven. In plaats van te vervallen in morele veroordeling en disrespect. Samen naar een betere wereld. Op een compassievolle, verbonden manier. En laten we van elkaar blijven leren. Vandaar het Ethiek Revolutie e-festival…
Doe gratis mee met het Ethiek Revolutie e-festival vanaf 22 februari
Op het Ethiek Revolutie e-festival komen meer dan 20 experts bij elkaar om te spreken over wat we kunnen doen aan problemen als extreme ongelijkheid, klimaatverandering en conflicten.
Carlo Leget, professor zorgethiek, verzorgt het webinar ‘Kunnen we het met elkaar eens worden?’. Met Mark Bos, Directeur Humanistisch Vormingsonderwijs, gaan we in gesprek over goed opvoeden. Ook tref je grote organisaties op het e-festival aan zoals Oxfam Novib, Cordaid en Effectief Altruïsme Nederland. Mijzelf zul je hier tegenkomen als initiator en host van het e-festival.
We starten op 22 februari 2022. Klik hier om meer te ontdekken of om je direct (gratis) op te geven.
Bronnen
Swierstra, T., & Tonkens, E. (Eds.). (2008). De beste de baas?: Verdienste, respect en solidariteit in een meritocratie. Amsterdam University Press.
Walker, M. U. (2007). Moral understandings: A feminist study in ethics. Oxford University Press.
0 reacties