Hulpverleners in de knel – fenomenologisch onderzoek naar zorgverlening aan asielzoekers

Samenvatting van een klein onderzoek in het kader van het vak Veldverkenning en veldonderzoek, ZEB 2013, onder begeleiding van prof.dr. Anne Goossensen.

Zorgverlening aan asielzoekers

Bekend is dat asielzoekers obstakels ervaren in de toegang tot goede zorg. Hulpverleners beschouwen de doelgroep als kwetsbaar en psychische problematiek komt veelvuldig voor. In het huidige beleid over de hulpverlening aan asielzoekers wordt de nadruk gelegd op zelfredzaamheid. Er zit een spanning tussen deze focus op zelfredzaamheid versus de theorieën over kwetsbaarheid die ook relevant lijken en in het verlengde liggen van ervaringen van hulpverleners. Daarom is in dit onderzoek nagegaan hoe deze spanning zich voordoet in het werk van hulpverleners. Hoe ervaren de hulpverleners de kwetsbare positie van hun zorgontvangers? In hoeverre beïnvloedt de beleidsmatige druk op zelfredzaamheid en verantwoordelijkheid het handelen van zorgverleners? Hoe gaan zij om met gevoelens als machteloosheid, hoop, teleurstelling en verwachtingen die wel of niet uitkomen? De centrale vraagstelling van het onderzoek luidt als volgt:

Hoe ervaren hulpverleners van Vluchtelingenwerk de zorg- en hulpverlening aan asielzoekers, met de norm van zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid in ogenschouw genomen?

Om antwoord te krijgen op de onderzoeksvraag is er een kleinschalig fenomenologisch onderzoek uitgevoerd onder hulpverleners werkzaam bij Vluchtelingenwerk.  Karakteristiek aan de fenomenologie is dat zij zich richt op de geleefde ervaring van mensen in het algemeen en in het bijzonder op de betekenis en/of essentie van de geleefde ervaring van het fenomeen voor deze personen of groep mensen. Het gaat niet zozeer om de objectieve feiten of om gedrag en interactie, maar om de geïnterpreteerde beleving en betekenisgeving ervan. De onderzoeksmethode bestond uit het afnemen van semi- gestructureerde open interviews.

De zorg voor een ander

Bij de hulpverleners van Vluchtelingenwerk komt het gevoel van klem of in de knel zitten als kernbegrip naar boven. Zij geven duidelijk aan dat zij door diverse gebeurtenissen en/of factoren geraakt worden. Het kan hier gaan om verhalen en ervaringen van de asielzoeker, maar ook door randvoorwaarden die hen al dan niet belemmeren in hun dagelijkse werk. Vanuit de zorgethiek wordt zorg gezien als een basisgegeven van ons bestaan. De visie van de zorgethiek stelt dat we in relatie met anderen betekenis krijgen, een zinvol bestaan (van Heijst, 2005). De zorgethiek gaat niet alleen uit van zorg voor anderen, maar ook zorg voor jezelf. Men kan vanuit die visie niet goed voor een ander zorgen als men niet goed voor zichzelf zorgt. De zorg voor een ander moet dus niet ten koste gaan van zichzelf.
Vanuit zorgethisch perspectief zit hier het gevoel van in de knel komen te zitten wat de geïnterviewde hulpverleners van Vluchtelingenwerk duidelijk aangaven. Zorgen is een praxis, een manier van doen. Hulpverleners die werken met asielzoekers zullen hun werk alleen maar kunnen doen als zij alert zijn en blijven op eventuele ambivalente gevoelens. Dat zij zich blijven verwonderen en dingen hun blijven raken. Zonder deze geraaktheid lopen zij het risico dat zij hun werk gaan doen als onderhoudsmonteur (van Heijst, 2005). In dat geval is de zorg een product geworden. Het gevaar tot verbittering en afvlakking van professionals ligt hierbij op de loer. Dit zal onherroepelijk de zorg voor asielzoekers belemmeren. Het is aan de hulpverleners van Vluchtelingenwerk om hierin een weg te blijven zoeken en zich niet teveel laten belasten met frustrerende procedures die buiten henzelf liggen.

Onderzoekers/studenten: Ellen van der Jagt en Tamara van den Ouden