‘Waar vind ik houvast en troost, maar ook afleiding?’ Dit vroeg ik me af tijdens de opeenvolgende lockdowns van het afgelopen jaar. Ik ervaar bij mijzelf, en ook bij veel anderen om mij heen, gevoelens van angst, gemis en onzekerheid. Het vliegt me soms naar de keel. Hoe kan ik zorgen voor mezelf maar ook naar anderen blijven omzien? Ik zoek ontspanning en afleiding om zo wat weg te raken van het stressgevoel.
En dan, vrij onverwachts, midden in de eerste coronagolf komt er iets op m’n pad dat mij het gevoel geeft ‘het komt toch wel weer goed’. Een vriendin stelt voor om met haar een dertigen dagen foto-uitdaging te gaan doen via Whatsapp. Leuk!
Dertig dagen lang maken we elke dag ieder een foto over een vooraf vastgesteld thema. We sturen die foto’s naar elkaar en vertellen erbij waarom we ze hebben gemaakt en wat ze voor ons betekenen. We gaan erover in gesprek.
‘Vandaag is het eerste foto thema en dat is “schaduw”. Waarom kies ik de niet zo scherpe foto van de schaduw van de appelboom en niet de fototechnisch betere foto van de schaduw van de gieter, vraag ik me af. Ik merk bij mezelf dat ik kies voor de schaduw van de appelboom, want die staat symbool voor mij voor de kracht van de lente en de natuur die gewoon doorgaat gelukkig en dat heeft een troostrijk uitwerking op me en geeft me een moment van houvast. Als de natuur en de seizoenen gewoon doorgaan, dan komt het ook goed met ons mensen en het virus, toch? Over hoop en houvast ontspint zich het gesprek met m’n foto vriend(in)’
Er gebeurt iets verrassends, iets onverwachts bij mij. Ik ervaar meer ontspanning, meer focus, houvast en een gevoel van troost komt over me heen. Ik raak gefascineerd door dit onverwachte effect. Ik besluit om die gevoelens verder uit te gaan zoeken. Ik vind al snel zeven vrienden die mee gaan doen. Ervaren zij dit ook zo? ‘Wat doet kunst maken of beschouwen met jou?’. En als creatief iets maken, een foto in dit geval, ook troost biedt, waar bestaat die troost dan uit? Er wordt wel gezegd dat kunst raakt, is er dan verschil in gevoelens van troost, verwondering, ontroering, verbazing of angst ervaren als je zelf kunst maakt of als je kunst beschouwt?
Wat is kunst ?
Over wat kunst genoemd zou mogen worden en wat men als een amateuristisch creatief werkje zou moeten beschouwen vinden vaak felle definitie discussies plaats. Ik ga in dit verhaal uit van de volgende definitie: ‘Kunst is het vermogen om schoonheid te scheppen en esthetisch genot op te wekken’ volgens de Dikke Van Dale. Voor mijis kunst een product van creatieve menselijke uitingen. Die kunnen allerlei verschillende vormen hebben, zoals tekenen, schilderen, fotografie, beeldhouwen, zang, muziek, film, literatuur en poëzie.
‘Vandaag is het fotothema “driehoek”. Tja, zo bekijk ik mijn omgeving nooit. Voor mij is alles organisch of glooiend. Hoe dan ook, mijn hoofd staat er niet naar. Tijdens deze dag onderga ik toevallig een behandeling in het ziekenhuis. Gelukkig leidt het foto thema me enorm af van de situatie daar. Plots zie ik een driehoek bij een van de apparaten…gauw een foto maken en doorsturen… Mijn foto vriend(in) doet er lang over om te herkennen wat en waar dit is… Plots wordt iets “naars” een uitdaging en puzzel, super. Later kom ik in het gesprek terug op wat er gebeurde die dag en dat alleen al lucht mij even enorm op.’
Wat is troost?
Van Dale spreekt van “troos·ten (troostte, heeft getroost) 1(proberen) verdriet (te) verzachten; opbeuren.” Iemand anders kan jou troosten, maar je kunt ook jezelf troosten, bijvoorbeeld met muziek, film, literatuur of chocolade. De troostend rol die kunst maken of aanschouwen kan bieden lijkt op jezelf troosten, het is een vorm van voor jezelf zorgen. Door een ander te troosten met jouw woorden, foto of aandacht, zorg je ook voor die ander. Volgens Tronto is zorgen en de behoefte om te zorgen zelfs een wezenlijk kenmerk van het mens-zijn.
Ik zie elke dag meer uit naar het foto thema van de dag. Ik ga het thema verkennen en kijken waarom dit betekenis heeft voor mij en ga in gesprek met mijn foto vriend(en).
Er gebeuren hier drie dingen tegelijk.
1-Kunst maken of bekijken leidt af van alledaagse dingen en zorgen en geeft ontspanning.
Even geen anderhalvemetersamenleving, geen hoestschaamte, geen gemis van de ander, geen gevoelens van angst en machteloosheid. Alleen nog iets creëren waar in ik m’n gevoel en emoties kwijt kan ook al is het iets wat ik nog niet goed onder woorden kan brengen. Het kan troostrijk zijn om die gevoelens toch te uiten met bijvoorbeeld een foto. Die is tastbaar en samen bespreekbaar. Kunst betekent meer dan slechts een foto of een schilderij. In de zorg kwamen ze al lang geleden tot deze conclusie: “Troost is traditioneel een reactie op verdriet. Kunst wordt soms ook, misschien zelfs vooral, gezien als de troostbrenger in de warboel die de alledaagse waan kan zijn”, zoals P. J. Cokema aan het begin van dit jaar schreef op de website Sargasso. Door je intens en voluit met iets bezig te houden door iets te creëren leidt dat je gedachten af van de dagelijks zorgen. Nadien voel je frisser en ben je even los van de maalstroom.
2-Kunst maken of bekijken geeft een ander perspectief.
Anders kijken naar (alledaagse) dingen, soms met verbazing en verwondering, zijn de effecten die iets creëren of een kunst bekijken kunnen oproepen. In mijn geval werd ik gedwongen om me te richten op het fotothema en door de dag heen keek ik, speurde ik en woog ik af. Daarnaast kun je bij een gezamenlijke aangegane foto uitdaging niet zomaar afhaken. Het is een verbintenis.
3-Kunst maken of bekijken verbindt, het troost jezelf en de ander.
Gevoelens van angst, gemis of verdriet zijn vaak moeilijk in woorden uit te drukken. Als je ze dan toch probeert uit te spreken kan het zijn dat je gaat stamelen of stotteren en je blijft steken midden in je zin. Dat soort ervaringen ga je woorden geven door te zeggen ‘het lijkt op…’ of ‘het heeft te maken met…’ en zo praat je dan verder. Het is een nog ontoegankelijk gebied voor taal waar je je op dat moment in bevindt maar wat wel aangeraakt kan worden door kunst of creatieve expressie. Denk bijvoorbeeld aan muziek die je als je het hoort soms meteen raakt en ontroert zoals bij het ‘Erbarme dich’, bij ‘Als alles duister is ontsteek dan een lichtend vuur dat altijd brandt’. Of aan ‘De verwoeste stad’ van Ossip Zadkine (1890-1967), dat je het rauwe verdriet en verlies van de oorlog direct in je binnenste direct laat ervaren als je bij het enorme beeld op die grote sokkel staat.
‘Fotothema “klein & dichtbij” zorgt voor veel speurwerk op hurken en knieën met een onverwachte waarde voor het kleine. In het gesprek ervaren we de kracht van het kleine om ons heen dat soms ook zo troostrijk is. Een dichtregel schiet in m’n gedachten: “Ze reikte te hoog, ze kon er maar niet bij, maar toen ze bukte lag daar het geluk”’ (Zie het piepklein geel bloempje tussen de tegels op de foto)
Kan kunst troosten?
Het lijkt erop dat kunst kan troosten maar zou kunst ook kunnen genezen? Volgens een rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie uit 2019 in sommige gevallen wel. De onderzoekers stellen dat kunst positief bijdraagt aan mentale en fysieke gezondheid en vaak goedkoper en efficiënter dan medicijnen is. In het WHO rapport worden voorbeelden genoemd zoals; theaterlessen kunnen jongeren in moeilijke situaties helpen om weloverwogen beslissingen te maken; luisteren naar muziek helpt mensen met dementie het geheugen verbeteren. Met kunst genees je geen gebroken been, maar het werkt wel stress verminderend. Het biedt ontspanning, geeft afleiding, vermindert stress, het helpt relativeren en geeft troost. Het verbetert dus je sociale en mentale welbevinden en het maakt het leven met een (chronische) ziekte of beperking iets dragelijker. Dat was ook de inspiratie bij “Voor jou, van mij”, een “troostkunst” project van het Stedelijk Museum Schiedam. Kunst kan zo zelfs bijdragen aan het welbevinden van mensen en aan herstel van vertrouwen in de toekomst.
‘Fotothema “oog”. En bij het delen buitelen onverwachts de verschillende invalshoeken en perspectieven over elkaar heen: haakje in oogje, oog van dier, het oog van de naald, architectuur als oog, boekomslag met ogen, getekend oog, door het oog van de naald kruipen, oogopslag . . . wauw . . .’
Of we het nu kunst noemen of een creatief werkje en of het nu houvast geeft of dat het een tijdverdrijf is, voor mij heeft het in ieder geval gewerkt; foto’s maken die betekenis hebben voor mij, foto’s van de ander(en) bekijken en hierover in gesprek gaan met elkaar. Ik voel me getroost en minder gestresst met wat meer houvast en hoor van de ander(en) dat ook zij hierdoor soms momenten van troost en ontspanning hebben ervaren. Zorgen voor mezelf, zorg ontvangen en zorgen voor de anderen, hoe mooi is dat.
Met dank aan Barbara Goldschmidt, Cees Sanders, Jacqueline Kool, Joke de Mooij, Ester Frits, Agnes de Bruijn, Alistair Niemeijer en Merel Visse voor hun openheid bij het delen van hun gedachten en ideeën bij deze 30 dagen durende foto-reis.
Truus Teunissen leeft met meerdere ziektes en is onderzoeker aan Amsterdam UMC/VU . Zij is gepromoveerd in 2014 op onderzoek naar de waarden die mensen met chronische ziektes of handicap van belang vinden in onderzoek en zorg. Als projectteamlid is zij betrokken bij het project ‘De waarde van kunst in de langdurige zorg en ondersteuning’. Een project op snijvlak van zorg en kunst van Amsterdam UMC en Leyden Academy. Op dit moment is zij betrokken bij een project van Amsterdam UMC /VU naar digitale ongelijkheid en digitale gezondheid. Daarnaast participeert zij in twee ZONMw programma commissies- VoorElkaar en Ethiek-Gezondheid. In haar artikelen onderzoekt zij vaak middels auto etnografisch onderzoek het dilemma van moeten zorgen voor je zelf terwijl je ook wilt zorgt voor de ander(en). Zij maakt beelden in o.a. steen en hout waarin zij het onzegbare en het ongezegde verbeeldt.
1 reactie
Een nieuwjaars-chat - Zorgethiek.nu
[…] We gaan in gesprek over wat kunst eigenlijk doet met ons. Het eerste dat bij ons opkomt, is dat kunst je raakt, het roept gevoelens en emoties op, de schoonheid, de verwondering, het genieten, het blij worden. We ervaren zelf ook herkenning, dat het ons stimuleert, dat onze fantasie wordt geprikkeld en er een luikje van verbeelding en dromen open gaat naar nieuwe paden en ontdekken van nieuwe mogelijkheden. Ook confronteert en beroert kunst ons. Zoals Nieke Koek die de gevolgen van een hersenbloeding bij haar oom zichtbaar maakt in een filmpje en tekening [2]. Ook zoals stellen kunstenaars iets aan de kaak, ontmaskeren misstanden, of houden ons een spiegel voor. Soms roept kunst zelfs walging en afschuw op, maar gelukkig biedt kunst vaak ook vertroosting. […]