‘Dat mag jij vinden!’

Over respect als ethische ijsbaan

Misschien zijn respect en autonomie momenteel wel de meest hippe morele waarden. Respect is goed en zelfs stoer, want we horen er zelfs over op het voetbalveld. Zeg nu zelf: het is beter samenleven op basis van respect dan zonder respect. Respect betekent dat ieder zijn mening mag hebben, ieder zijn manier van doen, ieder zijn kleur, ieder zijn geloof of ongeloof. We leven in een vrij land en bepalen zelf wat we willen en doen. Respect! We zeggen daarom ruimhartig ‘Dat mag jij vinden’ als we het met iemand niet eens zijn. Dat is wel zo respectvol.

Toch zit er een addertje onder het gras. Want wat blijkt? Tussen respect en onverschilligheid zit maar een vliesdun verschil. Voor je het weet, betekent ‘dat mag jij vinden’ zoiets als ‘het kan me eigenlijk niet schelen wat jij beweert’. En dat is ineens verre van respectvol. Waar respect lui wordt, ligt het begin van onverschilligheid en desinteresse, onder het mom van het moreel goede. Voor je het weet luister je niet meer naar elkaar.

Lui respect, laten we het zo maar noemen voor het gemak, is niet alleen een ethische ijsbaan. Het kan ook gewoon onverstandig zijn. Wie bijvoorbeeld tegen iemand die voor gladheid waarschuwt respectvol ‘dat mag jij vinden’ roept zonder eerst echt goed te hebben geluisterd, kan lelijk op z’n snufferd vallen.

‘Is dat zo?’, vroeg Socrates

De zogenaamd respectvolle, maar intussen onverschillige manier waarop we soms omgaan met de opvattingen van anderen, staat lijnrecht tegenover de manier waarop de oude Griekse filosoof Socrates dat deed. Socrates legde opvattingen van anderen juist niet ‘respectvol’ naast zich neer, maar hield ze zorgvuldig en kritisch tegen het licht. Respect betekende voor hem dat je de mening van een ander de aandacht geeft die ze verdient. Ook als het om een verwerpelijke mening ging of om een wel heel erg domme uitspraak. Juist dan.

Socrates vroeg daarom bij alles: Is dat zo? Hij gaf beweringen, ook als ze dom of onethisch waren, altijd de status van een waarheidsuitspraak. Op die manier liet hij zien dat hij niet alleen de ander serieus nam, maar vooral ook zijn zoektocht naar waarheid. Dat deed hij door kritische vragen te stellen bij wat de ander beweerde. Iedere uitspraak plaatste hij op een voetstuk, door er eerst maar eens van uit te gaan dat deze waar is. Dat is nog eens wat anders dan ‘dat mag jij vinden’.

De beste dokter van het denken

Socrates was intussen zo goed in het serieus nemen en kritisch bevragen van andermans beweringen, dat degenen die niet altijd op de waarheid zaten te wachten of die niet zoveel tijd hadden als hij, hem maar een irritante man vonden. “Wees toch gewoon eens praktisch Socrates”, zeiden ze. “Doe nou toch eens niet altijd zo moeilijk!” Uiteindelijk werd Socrates van staatswege gesommeerd om de gifbeker te drinken. Want hij spaarde met zijn actieve manier van respect betuigen zelfs het gezag en de jeugd niet. Aan al dat vervelende ondermijnende gevraag moest dus maar eens snel een einde komen. Over tot de orde van de dag, niet praten maar poetsen, zogezegd. Ja, Socrates was erger dan de meest volhardende onderzoeksjournalist.

Maar hij bleef natuurlijk gewoon doorvragen, tot op de laatste snik. Elke lastige vraag die Socrates stelde, stelde hij uit bekommernis om de ander en vanuit zijn passie voor wijsheid. Hij vergeleek zijn gesprekspartners zelfs wel eens met patiënten die leden aan de ziekte die hij ‘mening’ noemde. Zijn geneesmiddel: actief respect en oprechte aandacht. Socrates is daarom misschien wel de beste dokter van het denken die ik ken.

En hebben we hier ook wat aan?

Praktisch als we in de zorg graag zijn, vragen we ons nu natuurlijk af wat we hier allemaal aan hebben. Zeker als we bedenken dat we niet zoveel tijd hebben als de oude Socrates.

Mijn stelling: ‘Moreel goede zorg vraagt een scherpe geest. En die begint bij actief luisteren en kritische vragen stellen.’

Wat hoor ik daar? Vindt u dat kullekoek? Mag ik vragen: is dat zo?

Angeline van Doveren, ziekenhuisethicus
@PoEthiek
Gepubliceerd op Rijnstate Blogs