Casus: Sterk spul, ethiek

Dit is Florence. Florence werkt al 28 jaar als verpleegkundige. Nu is er een klacht tegen haar ingediend. Voor het eerst. Ze wilde er eigenlijk niet over praten, maar het zat haar zo hoog, dat ze er uiteindelijk toch over begonnen is. “Ik zou niet empathisch geweest zijn,” zegt ze, terwijl de tranen haar in de ogen springen. Florence slikt en kijkt naar buiten. “Dat vind ik misschien nog wel het ergste. Ik herken me daar helemaal niet in.”

Dan is er Peter. Hij drinkt een biertje met zijn vriend Bram. “Zeg Peter,” zegt Bram, “ben jij eigenlijk al donor?” “Vorig jaar heb ik me ingeschreven in het donorregister. Maar met de keuze nee,” zegt Peter tussen twee slokken door. “Dus je bent geen donor?” “Klopt. Ik wil na mijn dood met rust gelaten worden.” “Asociaal zeg. Wat als je nou zelf een nieuwe nier nodig hebt? Zeker weten dat je dan maar wat blij bent met een donornier.”

En tot slot is er Leda. Leda is op bezoek bij haar oma. “Ik heb een bewogen leven gehad,” zegt oma. “Zo ongeveer alles heb ik wel meegemaakt.” Leda gaat elke woensdagochtend bij haar op bezoek. Dan leest ze de krant voor, met een kopje koffie erbij. Leda schenkt nog een tweede kopje in, en gaat verder met het artikel dat ze aan het voorlezen was: D66 koos voor een leeftijdsgrens om te voorkomen dat de huidige euthanasiewet wordt uitgehold als mensen eerder voor de optie ‘voltooid leven’ zouden kiezen. Maar in antwoord op de vraag van een 57-jarige man met een doodswens, antwoordde Pechtold donderdag dat hij hoopte dat in de toekomst “de beschaving zo ver gaat dat als iemand dit bij volle bewustzijn, zonder dwang en als langdurige wens eist, we dat bespreekbaar maken.” ((Titia Ketelaar, Christelijke partijen: D66 gaat te ver met ‘voltooid leven’ in NRC, 4 maart 2017))

Drie thema’s

Florence en de patiënt die een klacht tegen haar indiende, Peter en zijn vriend Bram, en Leda met haar oma en de politicus op afstand. Zomaar drie situaties, zomaar drie grote thema’s. Thema’s die vragen om een gedegen inhoudelijke uiteenzetting. Maar belangrijker is om te kijken naar wat er gebeurt met Florence, Peter en Leda rondom deze thema’s. Ik vat daarom ieder van de voorbeelden nog eens samen in enkele zinnen:

Eén. Een patiënt verwijt een verpleegkundige die al jarenlang met hart en ziel haar werk doet, gebrek aan empathie. Twee. Iemand die ervoor kiest om geen donor te willen zijn wordt verweten dat hij asociaal is. Drie. Wie bedenkingen heeft bij het standpunt van D66 inzake zogenoemd ‘voltooid leven’, kan erop rekenen in het debat te worden weggezet als iemand die het beschavingsideaal dwarsboomt.[pullquote]Misschien houdt het goede wel niet zo van grote woorden en stevige overtuigingen.[/pullquote]

Onderliggende waarden

In de discussies over ethisch relevante onderwerpen spelen waarden, goede karaktereigenschappen, of idealen altijd een rol. In het voorbeeld van Florence is dat empathisch zijn. In het voorbeeld van Peter is dat omzien naar de ander. En in het voorbeeld van Leda gaat het om beschaving. Dingen die Florence, Peter en Leda alledrie belangrijk vinden. En precies daarom zit Florence met een knoop in haar maag, heeft Peter ineens het gevoel dat hij niet meer helder kan denken, en leest Leda met verbijstering het citaat van Alexander Pechtold voor.

Iemand niet empathisch noemen. Iemand asociaal noemen. Iemand het gevoel geven niet beschaafd te zijn. Drie voorbeelden waarin het maar zeer de vraag is of degene die de verwijten maakt het wel bij het rechte eind heeft.

Elkaar de maat nemen

Maar het gaat nog verder. Het zijn ook drie voorbeelden van hoe we elkaar de morele maat nemen, waar het om idealen gaat. Met een visioen van het goede voor ogen, kun je bergen verzetten. Ethiek is sterk spul. En dat is mooi. Maar het maakt ethiek ook tot een fikse valkuil. Want wanneer we menen het morele gelijk aan onze kant te hebben, is de verleiding groot om de ander moreel de maat te nemen. Zo wordt ethiek, wanneer ze zich verbindt met het morele gelijk, ineens een middel om macht over de ander uit te oefenen. De wereld moet anders, dingen kunnen beter, en jij weet precies hoe en ook waarom. Degene die jouw mooie idealen niet onderschrijft of dwarsboomt, moet zo snel mogelijk op andere gedachten gebracht worden. Of je zult hem eens een lesje leren. Die zuster is niet empathisch. Je vriend is asociaal. Christenen doen maar afbreuk aan de moderne beschaving.
Maar in hoeverre rechtvaardigt jouw visioen dat je anderen de morele maat neemt?

Het goede houdt zich verborgen

Mondjesmaat en in kleine hoeveelheden gebruiken dus maar, die ethiek. Want misschien houdt het goede wel niet zo van grote woorden en stevige overtuigingen. Misschien houdt het goede zich liever in de schemering verborgen, in de schaduwen, de grijstinten. In het zwijgzame geduld van Peter met zijn vriend Bram. In de stem van Leda, die haar oma iedere week uit de krant voorleest, en nog een beetje koffie bijschenkt. In het besluit van Florence in de nachtdienst, om nog eventjes bij die angstige patiënt langs te lopen, die nu gelukkig slaapt.

Tekst: Angeline van Doveren
Bron: tijdschrift Zin in Zorg van Reliëf, juni 2017, p. 8-9.

[widget id=”footnotes_widget-2″]