“Au”, “Kou”, “Help” – Presentieverrijkte verpleeghuiszorg

Relationele afstemming: presentieverrijkte verpleeghuiszorg voor mensen met dementie draait om relationele afstemming

Binnenkort promoveert drs. Madeleine Timmermann, lid van de redactie van Zorgethiek.nu. Ze deed onderzoek vanuit de zorgethiek en de presentiebenadering naar de zorg voor dementerende ouderen met behulp van video-opnamen. Haar viel op dat deze ouderen verbaal en non-verbaal hun ongenoegen over pijn, kou of angst duidelijk maken, samengevat in de kreten “au!”, “kou” en “help!”. Maar ook zag zij dat de zorgverleners onvoldoende hierop reageren. Zorgethiek en presentiebenadering blijken behulpzaam voor betere zorg. De verdediging van haar onderzoek, op 14 april om 10.15 uur, is openbaar. Tijd voor een interview.

Je hebt jarenlang als verpleegkundige gewerkt. Toen ging je theologie studeren. Vanwaar deze keuze?

Na de middelbare school heb ik gekozen om eerst het beroep van verpleegkundige te leren en te praktiseren omdat ik graag  iets van het ‘echte leven’ wilde proeven alvorens ik zou gaan studeren.  Dat het theologie geworden is had allerlei redenen; nieuwsgierigheid, een behoefte  aan verdieping op het terrein van levensvragen, en praktische aspecten: mijn oudste dochter was net geboren, de zorg voor een baby kon ik combineren met een deeltijdstudie die op reisafstand aangeboden werd. Bovendien sprak de brede mensgerichtheid van de toenmalige Theologische Faculteit Tilburg me erg aan. Zo ben ik in aanraking gekomen met de zorgethiek. In de brede stroming van de zorgethiek past een presentiebenadering, die bij uitstek geëigend is voor zorgverlening aan de kwetsbare mens.

Mijn verpleegkundig hart sprong open: zorgethiek en presentie bieden mogelijkheden om een ander licht te werpen op ziekte, gezondheid en zorg dan in onze samenleving en in de zorg gebruikelijk is. Het onbehagen dat ik als verpleegkundige in de praktijk voelde, maar waar ik geen woorden voor had, heb ik leren benoemen dankzij het begrippenkader dat zorgethiek en presentiebenadering aanreiken.

Na je studie ging je promotieonderzoek doen. Kun je in het kort vertellen waar je onderzoek over gaat?

Mijn onderzoek gaat over goede professionele zorg voor mensen met dementie die in het verpleeghuis verblijven. Van deze  groep uiterst kwetsbare mensen jammert er een aantal tijdens de dagelijkse zorgverlening, zo blijkt uit mijn empirisch onderzoek. Ik heb me aangesloten bij een bestaande verbetermethode die in de ouderenzorg ontwikkeld is en ingezet wordt, te weten Video Interactie Begeleiding (VIB). Video-opnamen die voor dit verbetertraject gemaakt zijn in De Hazelaar/ De Wever in Tilburg heb ik  ‘hergebruikt’  (secundaire analyse) en nauwkeurig bestudeerd. Het betreft in totaal vierenveertig uur videomateriaal, waarin zowel zorghandelingen (met name wasbeurten) zijn gefilmd als de gezamenlijke nabespreking van deze opnamen. Zo kan ik ook hun eigen nabespreking bekijken en zien wat zij wel en niet zien.

In de nabesprekingen kijken de betreffende verzorgenden onder leiding van de Video Interactie Begeleider naar hun eigen zorgpraktijk en geven woorden aan wat ze goed vinden en wat ze graag willen verbeteren. Door het procesmatige karakter van de VIB kan er winst geboekt worden in de dagelijkse zorg, maar mij werd duidelijk dat het soms nog beter kan. Om dat inzichtelijk te maken bekijk ik weer alle opnamen maar dan vanuit ‘Kijkraam Presentie’ dat ik heb ontworpen. Hierin is een grote rol weggelegd voor de  kernbegrippen relationele afstemming en het benoemen van lijden, met name daar waar extra leed toegevoegd wordt door goedbedoelde zorghandelingen. Ik kwam uit bij drie soorten noodkreten: “Au”, “kou” en “help”, die veelvuldig hard, zacht, met gesnik of zonder woorden geuit worden. Vaak blijken  de verzorgenden in staat om adequate en creatieve antwoorden te geven op de jammerklachten, maar ook wordt pijnlijk duidelijk er veel jammerkreten ongehoord en ongezien blijven. De mens met dementie en zijn jammerklachten serieus nemen is een eerste vereiste voor presente zorg. Als zorg verrijkt wordt met de presentiebenadering, dan is het ontvangen van álle noodkreten essentieel. Het vraagt om het open wrikken en het systematisch bevragen van vanzelfsprekendheden in de zorgroutine. Als hulpmiddel heb ik een jammer- en reponselijst  samengesteld die gericht is op relationele afstemming tijdens de dagelijkse zorghandelingen.

Ik heb begrepen dat de zorgethiek je na aan het hart ligt.  Wat spreekt je er zo in aan?

Wat me aanspreekt in de zorgethiek is de gerichtheid op het alledaagse. Zorgethiek gaat niet alleen over de grote levenskwesties, maar richt zich met name op het dagelijkse leven. Vanuit die gerichtheid wordt in mijn onderzoek onontkoombaar duidelijk  wat er op het spel voor de mens met dementie die gewassen worden: dagelijks terugkerende ellende of een moment van genoegen of “wellness”. Zorgethiek voert ook een levensvisie mee waarin tragiek bij het leven hoort, waarin de mens gezien wordt in verbondenheid met anderen  en waarin zorg van waarde is.  Zorg is dan niet het afwerken van handelingen of het oplossen van problemen, maar het bijstaan van de ander.

Zorg voor mensen met dementie heb ik daarom ook breder geplaatst in een maatschappelijke context: wat voor beelden over dementie beheersen onze samenleving? Natuurlijk erken ik dat dementie een zeer ernstige aandoening is die ook de naasten treft, daar mag geen misvatting over bestaan. Maar vanuit de zorgethiek wordt ook de vraag naar voren geschoven of het probleem niet vooral zit in de onmacht (van samenleving, omstanders, betrokkenen) in het  omgaan met mensen die aan dementie lijden. Daarom sta ik ook uitdrukkelijk stil bij ervaringen van dementerenden en hun naasten die getuigen van bijzondere, goede en vreugdevolle momenten.

Waarin verschilt zorgethiek van andere richtingen in de ethiek?

Onlosmakelijk bij zorgethiek hoort het (be)oefenen van perspectiefwisselingen en zodoende het bevragen van de eigen goedbedoelde zorgvisie in een bepaalde concrete situatie. Met de deskundigheid groeit de bescheidenheid. Zorgethiek probeert niet te snel over te gaan tot oplossen. Het is ook van belang om het probleem te durven uithouden en zodoende op het spoor te komen van wat er voor de ander op het spel staat; zijn verlangen, haar angst, stille hoop, et cetera. Soms is er helemaal geen oplossing, maar is het voldoende dat de ander als mens in tel is, hoe dement, ziek of ellendig dan ook. En dat is ook van waarde! Terwijl professionals vaak hun onmacht verwoorden (‘we kunnen niets meer doen’) herdefinieert de zorgethiek dat ‘niets meer kunnen doen’ tot iets dat er alles toe doet in de gegeven omstandigheden, namelijk de ander niet alleen laten, maar opnemen in menselijke verbondenheid.

Dr. Madeleine Timmermann,
geboren in Roosendaal in 1965, atheneum B, HBO-V, Theologie, promotieonderzoek onder begeleiding van prof. dr. Andries Baart en prof. dr. Annelies van Heijst. Woonachtig in Wouw, gehuwd, moeder van twee prachtige dochters. Momenteel werkzaam als freelancer (trainer, docent, spreker) op het gebied van zorg, zorgethiek, presentie en dementie.