Er bestaat geen eenduidige definitie van ‘aandacht’. Iedereen heeft er associaties bij, maar we weten niet goed wat het is en hoe het werkt. Klaartje Klaver doet promotieonderzoek naar aandacht in de zorg. In dit artikel laat zij zien hoe aandacht in de zorg begrepen kan worden vanuit zorgethisch perspectief. Aandacht krijgt in de zorg gestalte tussen mensen en daarom is inzicht in de ervaringen van betrokkenen nodig om erachter te komen hoe en wanneer aandacht positief dan wel negatief uitpakt.
Het begrip ‘aandacht’ komt veelvuldig voor in het domein van de zorg. Het is te vinden in reclames van zorginstellingen, namen van zorgorganisaties en consultancybureaus en advertenties van zorgverzekeringsmaatschappijen. Vaak worden korte slogans gebruikt om aan te duiden waar het om gaat, zoals “zorg met aandacht” (Havenziekenhuis) en “zorg voor aandacht”. Ook in metingen van kwaliteit van zorg wordt de factor aandacht vaak meegenomen. De impliciete aanname daarbij is dat aandacht altijd iets positiefs is. Zoals het woord aandacht in het dagelijks taalgebruik veel verschillende betekenissen kan hebben (zoals zorgvuldigheid, oplettendheid, belangstelling en concentratie), zo wordt het ook door wetenschappelijke disciplines op verschillende manieren begrepen. Er zijn wetenschappelijke vakgebieden die ingaan op aandacht hebben; zoals de psychologie en de filosofie/fenomenologie.
Daarnaast zijn er disciplines die zich bezighouden met aandacht ontvangen. Onderscheiden worden daarbij een instrumentele betekenis, waarin het gaat om aandacht die leidt tot een goed begrip van wat er speelt (bijvoorbeeld tot een goede diagnose) en een meer inhoudelijk-immanente betekenis, die tot uitdrukking kan komen in erkenning. Hier komt ook de andere kant van aandacht naar voren en wordt duidelijk dat aandacht niet altijd als weldadig wordt ervaren en soms zelfs gewelddadig is. Een actueel voorbeeld hiervan is het seksueel misbruik van kinderen in de katholieke kerk. Voor de zorg zijn beide perspectieven relevant. Aandacht in de zorg moet gelokaliseerd worden op het snijpunt van aandacht als een cognitieve capaciteit en aandacht die iets van betekenis uitdrukt. Het moet begrepen worden als een sociaal fenomeen dat kan ontstaan tussen mensen. Aandacht is in deze definitie een moeilijk zichtbaar element van zorg dat vaak ontstaat op onverwachte momenten. Dit maakt dat het niet in cijfers uit te drukken of te meten is. Alleen door de ervaringen van betrokkenen in ogenschouw te nemen kan duidelijk worden wat de betekenis van aandacht is in een specifieke situatie.
Een zorgethisch perspectief op goede aandacht
Aandacht hebben doe je door waar te nemen en te interpreteren. Je ziet of hoort iets en begrijpt dat op een bepaalde manier. Het goede van aandacht zit in de aandacht: in het waar nemen en interpreteren. Aandacht kan zien en dat is nodig (voor goede zorg), maar ook goed op zichzelf. Vanuit de zorgethiek gaat de interesse vooral uit naar ervaren aandacht. In die betekenis heeft aandacht twee onmisbare actoren: een gever en een ontvanger. Wat aandacht is in de ogen van de zorgverlener hoeft niet als aandacht ervaren te worden door de zorgontvanger. Wat er op dat snijvlak gebeurt, is een van de vragen van mijn onderzoek. Verder heeft aandacht vaak een object of thema; het is meestal op iets gericht, bijvoorbeeld op een wond, een infuus of een bepaalde emotie. Daarbij kun je je afvragen of het object van aandacht van de zorgverlener en ontvanger wel overeenkomen of afwijken, en wat de gevolgen daarvan zijn voor de ervaring van aandacht. Heeft de zorgverlener aandacht voor wat voor de zorgontvanger op dat moment ook juist aandacht behoeft?
Daarnaast bestaat er ook aan dacht die ‘open’ is; die (nog) niet bezet is door een object of thema. Soms is het (potentiële) object van de aandacht heel duidelijk: als er bloed uit een ader gutst, weten zowel zorgverlener als patiënt snel wat op dat moment het juiste object van aandacht is. Maar in andere situaties is het veel lastiger. Bijvoorbeeld wanneer het niet duidelijk is wat er precies speelt voor iemand. In zulke gevallen gaat het er om de interpretatie uit te stellen. Of beter gezegd, het gaat erom voortdurend te blijven interpreteren. Interpreteren wordt dan opgevat als een proces; iets wat niet statisch is, maar in beweging.
Open aandacht is een soort wachten; een proces van leren, van tot je laten komen. Open aandacht hebben is ingewikkeld. Want kun je wel aandacht hebben, zonder dat je weet waarop je aandacht gericht moet zijn? Het niet labelen van wat je ziet en hoort, is ongemakkelijk. Zorgverleners hebben, zoals iedereen, bepaalde denkpatronen, vastgeroeste beelden, ideeën, normen en waarden. Daarbij bevinden zij zich in een bepaalde beroepsrol en werken in een institutionele context, wat hun waarnemen en interpreteren beïnvloedt. Voor het werkelijk hebben van aandacht gaat het er echter om dat men zich telkens weer leeg kan maken; zich ontdoen van die institutionele en persoonlijke krachten. Alleen dan kan de patiënt, of het fenomeen of verhaal, tot iemand komen zoals het zich toont.
De juiste aandacht op het juiste moment
Mijn onderzoek richt zich op de ziekenhuiszorg. Daar kan aandacht verschijnen in allerlei soorten en vormen en het kan verschillende betekenissen en effecten hebben. De aandacht voor de pijn van een patiënt is een andere aandacht dan die voor de patiënt die pijn heeft. De oplettende aandacht die er moet zijn om te zorgen dat patiënten hun medicatie innemen, is een andere dan de aan dacht die opmerkt dat diezelfde medicijnen een paar uur later nog ongebruikt op het nachtkastje liggen. Het in de gaten houden van iemands medicijngebruik teneinde schadelijke effecten op de lange termijn te voorkomen, vereist weer een ander soort aandacht.
Aandacht kan van grote betekenis zijn, maar het is een moeilijk te vangen fenomeen. Om een goed effect te hebben voor patiënten, gaat het erom dat zorgverleners de juiste aandacht hebben op het juiste moment. Door te onderzoeken waar aandacht in de ervaringen van patiënten uit bestaat en wat er voor nodig is om aandacht te kunnen geven, kunnen we de veelzijdigheid van het fenomeen ontrafelen. Alleen door de complexiteit van aandacht te erkennen, kan een vruchtbaar begrip van de weldadige werking tot stand komen.
1 reactie
addy camper
Beste Klaartje,
Je zoektocht in deze begrijp ik helemaal!
Het is de kunst en de kwalitiet van het menselijk contact, die fluctueert door allerlei situaties.
Daar hebben we een levenlang voor nodig om het te be-oefenen.
Ik waardeer het dat je het als ‘professionele bagage’ neerzet in je onderzoek.
Ik heb een model ontwikkeld waar het bovenstaande een plek in heeft.
Als je wilt kunnen we er eens over van gedachten wisselen.
Wellicht tot later.
Groet!
Addy Camper