Ruimte voor nieuwe kennis-making

Dit artikel verscheen eerder op Kennisplein Gehandicaptensector

In de afgelopen jaren is er veel kennis en kunde ontwikkeld over de begeleiding van mensen met een verstandelijke beperking en moeilijk verstaanbaar gedrag. Toch blijken alle opgedane inzichten niet altijd toereikend. Nog steeds zitten zorgprofessionals zo af en toe met hun handen in het haar. Bovendien kreeg vanaf de jaren negentig een vorm van professionalisering de overhand, die ertoe leidde dat zorgverleners steeds minder werden uitgenodigd om hun ‘impliciete instrumentarium’ in te zetten hun dagelijks werk. Bij dat instrumentarium gaat het dan om bronnen zoals emoties, verbeelding, intuïtie en morele kennis. Dit is een gemiste kans, omdat juist die kennisbronnen grote waarde kunnen hebben in de omgang met moeilijk verstaanbaar gedrag.

Om weer meer ruimte te maken voor dat impliciete instrumentarium, ontwikkelde UvH-onderzoeker Gustaaf Bos samen met het Centrum voor Consultatie en Expertise het project WAVE. Het doel is om impliciete emoties, verbeelding, intuïtie en morele kennis expliciet te maken én er samen met de directbetrokkenen mee te experimenteren. Daarmee wil het project meer recht doen aan wat er voor iedereen in vastlopende situaties rondom moeilijk verstaanbaar gedrag echt toe doet: dat je je elke dag opnieuw met huid en haar en met alles wat je hebt verhoudt tot een hoog complexe, vaak moeilijk te beïnvloeden werkelijkheid. Onlangs vertelde Gustaaf op het Kennisplein Gehandicaptensector meer over zijn onderzoek.

Outsiders
‘Het project WAVE richt zich op vastgelopen situaties bij moeilijk verstaanbaar gedrag. We onderzoeken of we met nieuw ingebrachte kennis weer beweging kunnen krijgen in zo’n situatie. Dit doen we door 13 ‘outsiders’ een tijd lang mee te laten lopen in 13 van zulke situaties. Dit zijn professionals uit andere sectoren, zonder ervaring in de gehandicaptenzorg. Zo hebben we iemand met een defensie-achtergrond, een ex-politiechef en iemand die een paar jaar op straat heeft geleefd. Ook hebben we een kunstenaar, musicus, sociaal ontwerper en een actrice ingezet.’

Verandering met blijvende invloed
Praten over die ingewikkelde situaties kan soms heel gevoelig liggen. Gustaaf: ‘Sommige professionals vinden het moeilijk om te zeggen dat ze zijn vastgelopen. Daarnaast kan het een tijd duren voordat een professional uit een andere sector het vertrouwen krijgt. Daarom loopt zo’n persoon twee jaar lang, vier uur per week mee. Natuurlijk ook om een band met de hoofdpersoon (zo noemen wij de cliënt) te kunnen opbouwen. De outsider kan zijn/haar inbreng op die manier ook goed overdragen. Het idee is dat je zo samen deelneemt aan een proces van verandering. Verandering die ook na het vertrek van de outsider nog invloed heeft.’

Ontspanningsoefeningen als nieuwe insteek
Een van die outsiders is Titus Damsma, jeugdbondscoach bij de Nederlandse tafeltennisbond. ‘Ik richt me bij de betreffende zorgorganisatie op één hoofdpersoon. Dat is een vrouw van in de dertig die verschillende beperkingen heeft. De situatie was ernstig. Zo heeft zij zichzelf blindgeslagen. In eerste instantie heb ik vooral rondgekeken. En veel met de begeleiding gesproken. Ik vroeg me af sport iets voor haar kon betekenen. Zo zou het mooi zijn als haar houding wat meer ontspannen kon worden. Haar lichaam was namelijk heel erg verkrampt.’

Meten van hartcoherentie
Titus: ‘Ik heb een wekelijks fitnessuur met haar. Dit doe ik samen met de bewegingsagoog, zodat hij het straks kan overnemen. Met de oefeningen wisselen wij lichamelijke inspanning af met ontspanning. We hebben apparatuur waarmee we haar hartcoherentie kunnen meten. Bij een goede hartcoherentie is het lichaam in balans. Dan werken de verschillende lichamelijke systemen goed samen. Zo kun je meten of de oefeningen ook effect hebben. Het idee is dat als het lichaam ontspant, iemand geestelijk ook rustiger wordt en andersom.’

‘De begeleiding heeft ook ondersteuning nodig’
De effecten waren snel merkbaar. Titus: ‘De bewegingsagoog heeft haar vertrouwen snel kunnen winnen. Elke keer is ze rustig en heel meegaand. En dat terwijl je haar normaal gesproken nauwelijks kunt aanraken. Ze houdt de bewegingsoefeningen ook steeds langer vol. We gaan onze inzichten ook terugkoppelen aan de begeleiding. Zodat zij die ook kunnen inzetten in de dagelijkse begeleiding aan andere cliënten. De begeleiding zelf zou ook baat kunnen hebben bij ontspanningstechnieken, zoals ademhaling of meditatie. Er waren momenten dat ik zag dat onze hoofpersoon echt te keer ging. Dan zag je ze in elkaar krimpen. Gewoon van machteloosheid. De begeleiding heeft ook ondersteuning nodig om uit die moeilijke momenten te komen.’

‘Cultuur van een organisatie is belangrijk’
Gustaaf: ‘Het is voor begeleiders zwaar als iemand zichzelf slaat. Of dat je de agressie zelf steeds over je heen krijgt. Zeker als je al zo lang voor die persoon zorgt.’ Titus: ‘Daarnaast is de cultuur van een organisatie heel belangrijk. Vaak ervaren mensen geen aandacht, geen tijd en geen middelen. Terwijl dit juist zo nodig is.’ Gustaaf: ‘Veel van deze teams zijn echt aan het overleven. Daardoor is er vaak heel veel doorstroom en gebrek aan vastigheid. Door iets te doorbreken in de cultuur, kan je al heel veel bereiken. Daar heeft Titus ook aan meegewerkt.’

De opgedane kennis wordt gedeeld
Gustaaf: ‘Titus bleek voor ons een goede keuze. Maar het is niet zo dat iedere sportcoach dit zomaar kan doen. Iemand moet verstand hebben van groepsprocessen en kunnen reflecteren. Ook moet hij/zij het hart op de goede plek hebben en kunnen afstemmen met anderen. Daar hebben we in de sollicitatieprocedure bij iedereen op gelet. Het project WAVE is voorlopig nog niet afgelopen. Op 15 juli stoppen alle outsiders na twee jaar met meelopen op de locaties. We gaan daarna per organisatie bijeenkomsten organiseren. Daarin willen we ophalen wat er uit alle casussen naar voren is gekomen. Zodat we alle opgedane kennis ook goed kunnen delen met organisaties en onderwijsinstellingen.’

Over WAVE
WAVE is een samenwerkingsverband vanuit de Universiteit voor Humanistiek (UvH), het Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE), en een aantal zorg- en onderwijsinstellingen. Wil je op de hoogte blijven van de ontwikkelingen en opbrengsten van project WAVE? Meld je dan aan voor de nieuwsbrief door een mailtje te sturen naar contact@projectwave.nl.