Aardlagen in ons denken

Deze week mocht ik een lezing geven voor mensen die op de IC werken, met als onderwerp ‘Wat is eigenlijk de basis van medische ethiek?’ Nog niet zo’n eenvoudige vraag, en zeker geen vraag waar je dagelijks veel over nadenkt. Tenzij het misschien toevallig je beroep is om je hersens te kraken met filosofische vragen.

De vraag deed mij denken aan een avond toen mijn kinderen klein waren. Mijn zoontje had zich aan tafel vreselijk misdragen, en ik kon na een dag hard werken niet het geduld opbrengen om daar verantwoord op te reageren. Ik schoot uit mijn slof, en zette hem op de gang. Het was doodstil aan tafel. Toen ik even weg was, vroeg zijn kleine zusje: ‘Waarom heb je eigenlijk een vader?’ Het was duidelijk dat mijn dochtertje deze vraag stelde omdat ze me liever kwijt dan rijk was. Gold dit ook voor de IC-mensen?

Vonden die ethiek ook maar lastig? Nee hoor. Ze probeerden meer greep op ethiek te krijgen omdat ze merkten dat er steeds weer vragen zijn waar de praktijk niet zomaar antwoord op geeft. Misschien dat de ethiek zou kunnen helpen. Maar ja, dan moet je wel weten waar je je aan uitlevert.

Aardlagen

De vraag is gemakkelijker gesteld dan beantwoord. En eigenlijk zijn er twee antwoorden. Het eerste antwoord gaat terug tot aan de oude Grieken: Hippocrates. Vanaf het moment dat er artsen waren, ontstonden er regels.

Een van die oude regels is bijvoorbeeld dat wat je in vertrouwen aan de dokter vertelt, niet doorverteld wordt. Iedereen begrijpt direct waarom het niet zou werken wanneer je op de Facebookpagina van je huisarts zou kunnen lezen welke klachten je buurvrouw heeft. Die oude regels gaan al meer dan tweeduizend jaar mee. Ze vormen de oudste aardlaag van de medische ethiek.

Op deze oudste aardlaag ontstonden in de loop der eeuwen nog andere lagen. Het christendom bracht in West-Europa een besef dat ook het kwetsbare leven bescherming verdient. En volgens velen was het leven (van onschuldige mensen wel te verstaan) zelfs heilig, en moest alles gedaan worden om het leven te behouden.

De oude Grieken dachten daar anders over, dus ontstond er al de eerste spanning tussen verschillende waarden in onze cultuur.

Later kwam daar nog een belangrijke laag bij: die van recht op de autonomie van de patiënt. Ook deze zit diep in onze cultuur verankerd, zij het wat minder lang dan de eerste twee.

Een laag dieper

Nu kunnen bepaalde regels wel heel lang in onze cultuur verankerd zitten, maar dat wil toch niet zeggen dat ze daarom goed zijn? Of dat we er nooit meer vanaf komen? Regels kunnen veranderd worden, zoals wetten aangepast kunnen worden als ze meer goed passen bij de tijd waarin we leven. Moeten we dan niet een laag dieper spitten en ons afvragen waar die regels op gebaseerd zijn?

Het antwoord dat de ethiek geeft is dat er onder alle regels, wetten en normen iets werkzaam is waar we steeds weer naar op zoek zijn: het goede. En als het om het goede in de ethiek gaat, dan gaat het niet om wat nuttig, lekker, handig of mooi is. In de ethiek gaat het om waarden zoals rechtvaardigheid, respect, eerlijkheid, en vertrouwen.

Het bijzondere van deze morele waarden is dat ze dikwijls helemaal niet handig zijn. Je moet er soms extra moeite voor doen om eerlijk te zijn. En het valt niet altijd mee om respect voor een ander mens op te brengen, met name wanneer iemand je gekwetst heeft.

En toch melden die waarden zich steeds weer, als een onzichtbare kracht. Het is een beetje zoals met de Noordpool; je ziet hem niet, maar de naald van het kompas wijst er steeds weer naar. Is dat dan niet gewoon allemaal cultureel bepaald? Ja en nee. Natuurlijk ziet respect er in China anders uit dan in Amsterdam-Noord. Maar dan zitten we op het concrete niveau van norm en regels.

In de ene cultuur is het onbeleefd om mensen aan te kijken, in de andere cultuur is het onbeleefd om mensen niet aan te kijken. Maar onder die verschillen ligt een gedeelde waarde: respect. Onder die verschillen ligt de echte basis van de ethiek.