Dit is een bewerkte versie van de lezing die Inge van Nistelrooij uitsprak op het jaarcongres van Reliëf, met het thema ‘Zorg: ziel van de samenleving‘, op 10 maart 2017.
Zorg: doe-het-zelf of gedeelde smart? – Inge van Nistelrooij
Jaren geleden, toen ik nog trainer bij Reliëf was, schreef ik voor een ouderenzorginstelling een nota over hoe zorg altijd ingebed is in een netwerk van relaties. Maar hoewel ik schreef, was ik eigenlijk helemaal niet de auteur ervan. Eerder het omgekeerde was waar: mensen uit de instelling zelf verwoordden hun ervaringen en ik schreef ze op. Dat maakt dit boekje voor mij belangrijk, omdat daarin duidelijk wordt hoe bewoners en medewerkers van die instelling aankeken tegen zorg. Die nota werd, met instemming van de instelling, uitgegeven als boekje, getiteld ‘Zorgen doe je samen. Over relaties in de zorg’.
Ik geef u twee van dergelijke uitspraken.
- Het eerste citaat dat ik u aan wil reiken betreft een uitspraak van een bewoner. “Het lijkt hier wel de Gamma,” had die mevrouw gezegd, “het is allemaal: Doe het zelf!” (p. 21). Zij bekritiseerde daarmee het mobiliteitsmantra van de ouderenzorg.
- Een tweede, veelzeggend verhaaltje gaat als volgt. Een verzorgende vertelt: “Er zijn tussen onze bewoners enkele mensen die ik echt ontzettend graag mag. Zij hebben een speciaal plekje in mijn hart. Hun verdriet raakt mij diep, als ze gelukkig zijn word ik dat ook. Ik noem dat betrokkenheid, maar collega’s zeggen dat ik daarin te ver ga. Ik voel me te verantwoordelijk, zeggen ze.” (p.13)
Twee uitspraken of verhaaltjes die veelzeggend zijn. Ik plaats ze in een breder kader.
Ideologie
In onze samenleving zijn we op een bepaalde manier gaan denken over zorg, en die manier van denken werkt ook door in de professionele zorg. Ze is luid en duidelijk te lezen en te horen in interviews met diverse lijsttrekkers en te horen in debatten. Ze was dominant in het beleid van de laatste decennia, en – als we de peilingen mogen geloven – zal dat ook de komende jaren zijn. Er zijn ook tegengeluiden, maar die hebben niet de overhand.
De dominante manier van denken over zorg, gaat in de kern over onze opvattingen, onze overtuigingen over kwetsbaarheid, afhankelijkheid, en verantwoordelijkheidsverdeling. Ik verklap u maar meteen: ik vind het een pijnlijke manier van denken over kwetsbaarheid, afhankelijkheid en verantwoordelijkheidsverdeling.
In deze manier zit een onderliggende toon, die er één is van een ideologie die, zoals alle ideologieën, iets verheerlijken, en iets anders volkomen buiten beeld drukken. En die daarmee ons beïnvloeden op zo’n manier dat we onze samenleving en praktijken inrichten op een scheef fundament. Als zorgethica voel ik mij geroepen om hier kritisch én genuanceerd naar te kijken, vanuit een besef dat kritiek gerechtvaardigd is, maar óók weer tot eenzijdigheid kan leiden.
Eerst schets ik u een beeld van die ideologie, die de afgelopen jaren het zorgbeleid heeft bepaald en die nu nog steeds als dominant geluid klinkt. Het is een ideologie die erom draait om niet te kijken naar kwetsbaarheid, afhankelijkheid en verantwoordelijkheidsverdeling. Deze kanten van ons menselijke bestaan worden buiten beeld gedrukt. De nadruk ligt op doe-het-zelf en red-jezelf. En op systemen die je de maat nemen, waar je in moet passen, en wat er niet in past verdwijnt buiten beeld.
Dit klinkt nogal somber, maar ik vrees dat we er niet aan ontkomen om deze kant van de manier waarop we onze samenleving hebben georganiseerd onder ogen te zien. Zeker nu, in tijden waarin er wat te kiezen valt. We kunnen kiezen voor de ideologie, deze met zijn allen onderstrepen en bevestigen, of we kunnen de schijnwerper vol laten schijnen op datgene wat er buiten beeld verdwijnt. Wat de samenleving namelijk van zorg kan leren, is wat het zou betekenen als we een samenleving worden waarin we smart delen, kwetsbaarheid en afhankelijkheid onder ogen zien, en zo komen tot ándere dan de gangbare verantwoordelijkheidsverdeling.
Maar ik wil u ook geen zand in de ogen strooien. Want de manier waarop we soms zorgen is niet alleen maar rozengeur en maneschijn. De titel van deze conferentie verdient dus ook een kritische kanttekening. Onze samenleving kan niet alleen van zorg leren, maar de zorg zoals we die in ons land hebben georganiseerd kan heel vaak ook wat van de samenleving leren. In de samenleving wordt namelijk ook gezorgd, dat is niet voorbehouden aan de georganiseerde zorgsector.
En zoals Annelies van Heijst op deze plek al jaren geleden heeft betoogd: soms doen zorgverleners in de zorgsector dingen die je als normaal mens niet in je hoofd zou halen om te doen buiten die sector.
Haar voorbeeld was een natte bos bloemen van het verzorgend personeel die op de schoot van een bejaarde jarige bewoner werd gelegd, met felicitaties, en met de opdracht om ze zelf in een vaas te zetten. De man in kwestie was niet goed ter been en had geen idéé waar hij een vaas zou kunnen vinden. Er is, zo hoop ik, geen enkele bezoeker van een jarige die op die manier de feesteling denkt een plezier te doen. Annelies van Heijst noemde dit een voorval dat haar bedroefd maakte, omdat het leed toevoegt, daar waar al leed is.
Ik geef u hiernaast ook andere voorbeelden, die ons aan het denken zouden moeten zetten over wat er mis gaat in de zorgsector. En daarover kan deze sector een voorbeeld nemen aan collectieve praktijken van zorgen in de samenleving.
Ik zal afsluiten met enkele sleutelbegrippen die naar mijn idee een richting kunnen wijzen, zowel voor de zorg als voor de samenleving. Ik geef u geen stemadvies, ik ben geen stemwijzer, maar ik vraag u om met mij mee te denken over de basisidee waarop we onze samenleving bouwen.
Is die basisgedachte er een van vrijheid, gelijkheid, onafhankelijkheid, zelfbehoud, zelfredzaamheid? Geloven we met zijn allen dat onze grootste bedreiging is dat we afhankelijk en hulpbehoevend worden, dat we niet meer zelfstandig, vrij, net als anderen, zelf-beslissend, zelf-bepalend en zelf-regisserend ons leven kunnen leiden?
Of is die basisgedachte van onze samenleving dat we verbonden zijn met elkaar, er voor elkaar willen zijn, anderen nodig hebben, kwetsbaar zijn en zorg nodig hebben? En is de grootste bedreiging van onze samenleving dat er tweedeling, of drie- of vierdeling ontstaat, tussen hen die het zich kunnen veroorloven om voor zichzelf te zorgen en anderen die dat niet kunnen, dat we allemaal in onze eigen bubbel leven met onze eigen waarheid en onze eigen soort mensen, en een samenleving creëren waarin we de kwetsbaarsten in de kou laten staan? Om die keuze gaat het, mijns inziens, bij de landelijke verkiezingen.
0 reacties