Zorg en kunst als antwoord op terrorisme

Joan Tronto - democratic-care — Zorg en kunst als antwoord op terrorisme: Joan Tronto tijdens ‘Art facing terror’

13.10.16

8 – 10 minuten

1 likes

Auteurs: Merel Visse, Alistair Niemeijer *

Zorg en kunst als antwoord op terrorisme: op het eerste oog niet het meeste evidente antwoord wanneer men aan terrorisme denkt. Sterker, het is vaak de roep om meer (repressieve) maatregelen en risicobeheersing die steevast tot het arsenaal van mogelijke oplossingen worden voorgesteld. Dat is begrijpelijk, omdat met de recente aanslagen in onder meer Brussel, Parijs, Nice, Orlando en meest recent in New York, het terroristisch geweld steeds dichterbij komt en daarmee ook de behoefte om de risico’s op een volgende aanslag te willen beheersen. De groeiende aandacht voor terrorisme en hoe ermee om te gaan, was afgelopen vrijdag, 23 september, onderwerp van een conferentie in Brussel. De Belgische organisatie Signal, Urban Interventions Urbaines organiseerde debatten, lezingen, en workshops waarbij zowel kunstenaars als verschillende denkers een voor de zorgethiek interessant programma vormden.

Joan Tronto tijdens ‘Art facing terror’

Een van deze denkers was Joan Tronto, die was uitgenodigd om te spreken over zorg in relatie tot publieke kunst. Zij fungeerde met haar bijdrage in het debat als zogeheten ‘enlightener’; de kunstenaars konden vervolgens haar bijdrage als aanleiding gebruiken om op hun eigen werk te reflecteren. Tijdens haar bijdrage deed Joan ons weer kritisch nadenken over twee logica’s van zorg, die we hieronder kort beschrijven. De modellen nodigen ons uit om ons telkens weer af te vragen: vanuit welk perspectief op zorg werk ik? Haar antwoorden zijn niet alleen betekenisvol voor kunstenaars en onderzoekers, maar ook voor beleidsmaker, managers, hulpverleners, vaders, moeders: voor iedereen die met zorg te maken heeft (en dat is immers iedereen).

Met geëmotioneerde stem vertelt Joan, dat terrorisme mensen bang maakt. Het raakt ons diep van binnen. Terrorisme gaat om het bewust scheppen van angst en het exploiteren van angst door geweld of de dreiging van geweld met als doel een verandering te bewerkstelligen (Martin, 2013). Weet je nog waar je was tijdens de aanslagen van 9/11? Wij wel. Het antwoord van het land op de aanslagen was duidelijk: verscherpte maatregelen, grenscontroles, wantrouwen en angst. Stickers op auto’s met de woorden ‘never forget’, gedenkplekken met scherpe leuzen, en een tijdje later nieuw beleid.

Veel van dat beleid is gericht op het vergroten van veiligheidsmaatregelen: een protective policy. Aangescherpte grenscontroles, restricties voor migranten. Joan Tronto vertelt ons in Brussel over twee logica’s van zorgethiek als antwoord op terrorisme. Ze maakt een onderscheid tussen protective care en democratic care. Ten grondslag aan deze logica’s ligt de manier waarop mensen omgaan met kwetsbaarheid.

Reacties op kwetsbaarheid

Volgens Joan reageren mensen in ‘t algemeen op twee manieren op kwetsbaarheid: via agressie en via zorg. Ze verwijst naar het werk van Sara Ruddick, auteur van Maternal Thinking: “Children are vulnerable creatures and as such elicit either aggression or care. Recalcitrance and anger tend to provoke aggression…” (Ruddick, 1995: 166). Agressie komt helaas veel voor, in het groot, en in het klein zoals in thuissituaties. Joan vertelt dat we vele redenen kunnen bedenken waarom mensen die zorg ontvangen recalcitrant zouden zijn: de zorg is niet goed, de zorg komt niet tegemoet aan de behoefte, degene die zorg ontvangt, wil nu helemaal niet op deze manier verzorgd worden. Als dit gebeurt, dan kan – zo verwijst Joan weer naar Ruddick’s woorden – een tegenreactie zijn, dat mensen boos worden. En: “No one wants their care to be unappreciated”, aldus Joan.

Twee modellen van zorg

Dit doet zich soms ook in het groot voor, bijvoorbeeld als landen met elkaar in oorlog zijn. Vaak wordt dan geantwoord met nog meer bescherming(smaatregelen) tegen het geweld van de ander: er wordt een ‘protective policy’ gevoerd. De ‘goede’ mensen worden beschermd tegen de ‘slechte mensen’ (dit onderscheid wordt in zo’n situatie gemaakt). Er zijn mensen die beschermd moeten worden en er zijn diegenen die beschermende rol aannemen (sterke en zwakke mensen). In zo’n samenleving is sprake van hiërarchie, met kwetsbaarheid en angst als pijlers. Zo’n veiligheidsstaat heeft anti-democratische trekjes. Joan verwijst hier naar het werk van Marion Young: “Through the logic of protection the state demotes members of a democracy to dependents” (Young 2003: 9).

Vervolgens presenteert Joan een ander model dat niet uitgaat van bescherming, controle en hiërarchie, maar van solidariteit en democratie: van de acties van burgers samen. Dit noemt zij democratische zorg, democratic care. Bij democratische zorg gaat het volgens haar om de allocatie van verantwoordelijkheden voor zorg. Daarbij is het belangrijk dat iedereen – man, vrouw, zwarte, witte mensen, hooggeschoold, laaggeschoold – deel neemt aan dat proces van verdeling en de uitvoering ervan. Ze waarschuwt voor paternalisme en parochialisme. Ze pleit voor de betrokkenheid van alle burgers bij het voorkomen van terrorisme. Dat is volgens haar niet alleen de verantwoordelijkheid van de overheid, maar van iedereen.

De verantwoordelijkheid van publieke kunst

Tot slot stelt Joan hardop de vraag of de publieke kunst een verantwoordelijkheid heeft in het voorkomen van en omgaan met geweld. Soms wel, en soms niet, zegt ze. Ze noemt enkele voorbeelden van kunstenaars die werken volgens de logica van democratic care, zoals het project “Wounded Cities” van Karen Till. Andere kunstenaars, zoals Caroline Woolard, waar ik al eerder over schreef, werken duidelijk vanuit democratic care, zonder dat zij dat als zodanig benoemen.

De inventarisatie die Joan maakte, bracht echter ook kunstprojecten aan het licht, die kenmerken vertonen van protective care. Sommige projecten wekten de indruk democratisch te zijn, maar bleken eerder een bepaalde vorm van opgelegde participatie, pseudo-participatie.

Kunstenaars voor democratic care

Dit zien we ook tijdens de presentaties van de kunstenaars die ochtend in Brussel. De Franse kunstenaar Pascal Le Brun-Cordier vertelt over ‘Nuit Debout’, de beweging die ontstond in reactie op de aanslagen in Parijs. Hij zoekt naar wegen om bewustzijn en hernieuwd vertrouwen in solidariteit te ontwikkelen, en heeft speciale aandacht voor wat hij noemt ‘careful together’. Zijn werk is soms subtiel, dan weer groots, maar nodigt telkens uit om deel te nemen.

Het werk van de aanwezige Nederlandse kunstenaars is anders van toon. Myriam Sahraoui en Elly Ludenhoff zijn lid van Zina, een theatergroep die verhalen van mensen verzamelen. Ze arrangeren ontmoetingen tussen mensen die elkaar niet kennen, die soms jarenlang alleen thuis zitten, en trachten zo een ruimte te scheppen waardoor obstakels tussen de Ander en jezelf overwonnen kunnen worden, aldus Myriam en Elly. Tijdens onze wandeling terug naar Brussel-Midi, vragen we ons hardop af van welke logica hier sprake is: protective of democratic care? Mensen beschermen via actieve participatie, of échte aansluiting bij de ander? We vermoeden dat eerste.

Werk van Elvira Santamaria Torres

Het werk van Elvira Santamaria Torres, een kunstenares uit Mexico, resoneert nog het meest. Op heel bescheiden wijze geeft ze via kunst invulling aan democratic care. Via poëtische en symbolische manieren schept ze een vrije ruimte voor ‘onderhandeling’. Het doet ons direct denken aan het werk van Margaret Urban Walker, wiens werk van groot belang is voor de zorgethiek: Elvia operationaliseert dat als het ware.
Ze schept een mini- morele ecologie, waarin relaties en zorg kunnen ontstaan, of niet. In die ecologie zijn mensen vrij om geaccepteerd, afgewezen, genegeerd, gezien, mee te doen, niet mee te doen, te initiëren of te volgen. Ja: relationaliteit als pijler, en tegelijk gezonde spanningen tussen individualiteit en solidariteit, afhankelijkheid en vrijheid, kwetsbaarheid en kracht.

Nieuwsgierig naar meer?

Joan Tronto is samen met Carlo Leget het gezicht van het International Care Ethical Research Consortium, dat aan onze universiteit is gevestigd en dat wordt gecoördineerd door Merel Visse en Inge van Nistelrooij. Binnenkort wordt de Engelstalige website van dit nieuwe initiatief officieel gelanceerd, met veel nieuws en inspiratie, dus blijf ons volgen!
Op woensdagmiddag 2 november 2016 spreekt Merel Visse tijdens het UvH-symposium ‘Heelmeesters’ over: Kunst en zorgethiek: katalysatoren en ijkpunten voor goede zorg.
Alistair Niemeijer en Merel Visse publiceerden recent over ‘humane care & autoethnography’ en ‘autoetnography as praxis of care’. Auto-etnografie is volgens ons een prachtig voertuig voor (reflectie op) goede zorg. Mail ons gerust om de artikelen op te vragen.
Vanaf november starten we met een groep zorgethici, kwalitatief onderzoekers, mensen van disability studies én kunstenaars met een ‘Art & Care’ project. Mail Merel Visse voor meer informatie. In de zomerse columns vindt u een voorproefje.

Referenties:

Tronto, J. (2016). “Protective Care or Democratic Care? Some Reflections on Terrorism and Care”, Comments prepared for presentation at SIGNAL, Cifas 23.09.2016.

* Met dank aan Joan Tronto. De quotes in dit bericht zijn afkomstig van Joan Tronto tijdens haar lezing “Protective Care or Democratic Care? Some Reflections on Terrorism and Care”, Comments prepared for presentation.