Opnieuw leren kijken naar kunst, onderzoek en zorg

Een vierdelig blog over mijn summer residency aan de New York School of Visual Art, Merel Visse.

It’s all a matter of framing

I make objects, projects and organizations, aldus Caroline Woolard, een in New York gevestigde kunstenares en één van mijn mentoren hier aan de New York School of Visual Arts. Direct schiet door me heen: ‘Dat doe ik ook. Al jaren.’ Mijn bedoeling is om hier als artist in residence gedurende vijf weken de brug te verkennen tussen kunst en wetenschap. Meer specifiek hoop ik mijn artistieke werk en mijn onderzoek naar wat ‘goede zorg’ is te verbinden. Na mijn eerste week hier kom ik tot de ontdekking dat die brug al veel steviger lijkt dan ik had verwacht.

It’s all a matter of framing, aldus een van de leden van de faculty hier. Kunst gebeurt niet alleen meer in ateliers, komt niet alleen terecht in galerieën en musea of bij diegenen die een werk aanschaffen. Nee, kunst gebeurt hier vooral in én met gemeenschappen, om stemmen te laten horen die soms niet luid genoeg zijn of om een tegengeluid te bieden daar waar dat nodig is.

Engaged, research-based art

Deze kritische, politieke en collaboratieve benadering van kunst begon al in de jaren ’60 onder invloed van Alan Kaprow, Charles Garoian en het werk van Suzanne Lacy. Engaged art wordt hier ook wel social practice genoemd. Voor diegenen die mijn werk kennen, is de link direct zichtbaar.
Onderzoek naar zorg ís een sociale praktijk, gebeurt mét en door diegenen die betrokken (zouden moeten) zijn. Ik spreek graag van een praxis van zorg ((Visse, M., Niemeijer, A. (2016). Autoethnography as a praxis of care. The promises and pitfalls of autoethnography as a commitment to care. Qualitative Research Journal, Vol. 16 Iss: 3. DOI: 10.1108/QRJ-04-2016-0021)). Is de brug dus allang gebouwd? Combineer ik kunst en onderzoek dan allang? Nee: engaged art gaat verder dan wat ik tot dusver in mijn werk bij de vakgroep Zorgethiek deed en ik popel om er meer mee te doen.

Van 5 juli tot en met 5 augustus werk ik hier bij het programma met de naam un-disciplined practices in contemporary art. De komende weken breng ik iedere week verslag uit. Ik schrijf niet zoveel blogs, want ik toon liever dan ik vertel, maar ik doe een poging om te delen wat ik hier mee maak. Vijf weken is heel kort: normaal werk ik gedurende ongeveer een jaar aan een canvas en dan nog gaat er vaak een laag gesso overheen omdat het werk niet ‘klopt’, niet vertelt of doet wat ik wil dat het doet. Mijn aterliergenoot grijpt dan naar zijn hoofd en ik hoor hem zeggen: ‘Merel, niet weer erover heen!’.

Dus ik maak me zorgen over de komende weken, want hoe maak ik iets als het werk “rijping” nodig heeft, tijd om te groeien en tot me te spreken? Het blijft de eeuwige frustratie: op ‘t moment dat je denkt dat je iets begrijpt, ontglipt het je direct. Alsof je telkens mis grijpt. Maar kunst is er niet alleen om iets te ‘vangen’. Kunst representeert niet alleen, zeker niet als we samen met anderen werken. Kunst is zoveel meer, ontdek ik al snel.

Zorg als politieke en creatieve praktijk

Ik werk aan een project met als centraal thema: zorg als politieke en creatieve praktijk. Ik onderzoek zorg op een kritische wijze: als praktijk van asymmetrie, macht – noem het spanningen – en als praktijk van maken, groeien, worden, scheppen. Het woord creativiteit vind ik problematisch, want ik herken me niet in het hedendaags maakbaarheidsdiscours, maar bij gebrek aan beter (en ook enigszins vanwege tijdsdruk) formuleerde ik deze werktitel en de commissie vond het goed dat ik aan sloot bij het un-discplined programma. Dat betekent hier: niet slechts schilderen, beeldhouwen, fotografie (lens based media), design denken, social practice, maar een combinatie van deze plus een extraatje, vooral veel theorie, liefst politieke theorie.

Alledaagse kunst zonder theoretische en politieke inbedding wordt hier nauwelijks serieus genomen. Als kunstenaar wordt je geacht je werk politiek te framen (weer dat framen) en niet zomaar wat op papier te zetten of te maken zonder theoretische of politieke inbedding. Is het een keuze? vraag ik me af. Kan er ook iets zijn zonder asymmetrie, (potentieel) conflict, macht?

Niet iedereen is blij met die nadruk op de politieke dimensies van kunst. Een van de andere residents (het zijn er zes, waarover een volgende keer meer), Jill Foltz, heeft niets met theorie of politiek. Ze vertelt dat ze zoekt naar nostalgie, naar herinneringen uit haar kindertijd en verbeeldt dat via eilanden en tapijten en vogels. Ze vindt dat haar werk niet politiek is. Wat vind jij, als je een kijkje op haar website neemt?
Na enige discussie die ochtend komen we tot de conclusie dat het misschien helemaal geen un-disciplined, maar een interdisciplinair programma is. De presentaties van onze mentoren bevestigen dat. Hun werk verbindt sociologie, psychologie, filosofie, critical studies, maar ook aard- en levenswetenschappen, (micro-) biologie en nog veel meer.

Voorbeelden van sociaal engagement

Eén van de teksten die we hier lezen komt van Pablo Helguera: Education for Socially Engaged Art – A Materials and Technique Handbook (2011). Dit compacte boekje van deze interessante kunstenaar beschrijft voorbeelden van hoe collectief leren en het entameren van kritisch denken samen gaat met kunst. Hoe kunst kan worden benut bij het bevorderen van een meer rechtvaardige samenleving. Ik vraag me natuurlijk gelijk af wat deze teksten betekenen voor de zorgethiek en voor m’n onderzoekswerk.  Een voorbeeld maakt dat misschien duidelijk. In 1981 maakte de bekende kunstenaar Richard Serra een omstreden werk Tilted Arc. Het is een grote muur van corton staal, geplaatst voor een belangwekkend gebouw in Manhattan.

Het werk riep veel kritiek en weerstand op, want het stond letterlijk in de weg. Mensen vonden bijvoorbeeld dat het hun dagelijkse routine richting het gebouw waar ze werkten, ernstig verstoorde. Wat ik zo mooi vind, is dat Serra’s object wèl in één handomdraai licht scheen op alledaagse routines, werkwijzen van deze mensen, en ook op minder zichtbare processen zoals macht en positie (na een rechtzaak is het verwijderd). Allemaal inzichten die je niet altijd zo snel in het vizier krijgt met meer traditionele onderzoeksbenaderingen.

Andere voorbeelden van engaged art krijg ik van Miguel Luciano, een van mijn mentoren (ik heb er hier drie). Hij werkt met zijn visuele en community-based projecten aan een meer rechtvaardige samenleving. Hij spreekt van social engagement practices, culture jamming en educational awareness en illustreert dat met voorbeelden van zijn projecten. In het project smARTpower zoekt hij naar wegen om kinderen uit Kenia te betrekken bij het verder ontwikkelen van hun eigen gemeenschap via het maken van vliegers: Peace Kites. Zie deze video.

Herkenning

Het meest herken ik me tijdens deze eerste week in het werk van Caroline Woolard . die vecht tegen wat ze noemt: epistemic violence. Dat betekent dat ze het belangrijk vindt dat niet één soort kennis geldt (bijvoorbeeld kennis van beleidsmakers), en nog sterker: dat de overheersing van bepaalde kennis mensen en sociale praktijken kan beschadigen.
Dit is een van de redenen geweest, waarom ik samen met mijn collega Alistair Niemeijer een relationele auto-etnografie schreef, waarbij we (onder meer) de betekenis van singuliere kennis voor beleid onderzoeken ((Visse, M., Niemeijer, A. (2016). Autoethnography as a praxis of care. The promises and pitfalls of autoethnography as a commitment to care. Qualitative Research Journal, Vol. 16 Iss: 3. DOI: 10.1108/QRJ-04-2016-0021)).

Caroline werkt op basis van wat ze noemt: research-based projecten. Hier tegenover staan gallery-based projecten, waarbij de kunstenaar werk maakt dat via een galerie wordt verkocht. Research-based past goed bij ons werk aan de Universiteit voor Humanistiek, want het is niets anders dan dat je samen onderzoek doet, met de mensen waar het om en over gaat, gebruik makend van onderzoeksbenaderingen die aansluiten de belevingswerelden van diegenen waar het onderzoek over gaat. Dat betekent ook dat materiële objecten een belangrijke rol spelen. Caroline werkt altijd in collectieven van kunstenaars en wetenschappers en ontwikkelt projecten ter versterking van de solidarity community. Kijk maar eens op deze websites; organisaties en projecten die Caroline initiëerde:

• Tradeschool.coop
• Artwork
• New York City Real Estate Investment Cooperative
• The public science project

Laat nou solidariteit één van de pijlers van Joan Tronto’s werk zijn als ze schrijft over ‘Caring Democracy’ ((Tronto, J. C. (2013). Caring democracy: Markets, equality and justice. New York: New York University Press)). Solidariteit en vertrouwen krijgen hier vorm waar je bij staat. Mooi om te zien.

Of toch liever afzonderen?

Ik vind het inspirerend en herkenbaar om te zien hoe wetenschap, kunst en maatschappij samenkomen. Tegelijk houd ik ook wel van de rust van het in enige afzondering werken aan een project, helemaal alleen. Ook dat kan getuigen van maatschappelijke betrokkenheid en ook daarmee kun je stem hebben. Het is alleen een andere vorm van ‘inclusie’ dan die in de zorgethiek centraal staat.
Denk bijvoorbeeld aan Agnes Martin, die zich vanaf de jaren ’60 bewust afzondert van de kunstwereld. Het ‘afzonderen’ fascineert me, niet alleen voor mijn zorgethische en artistieke werk, maar ook persoonlijk. Daarom gaat mijn volgende bericht over afzondering en onderwerpen zoals privacy, seclusie en rust. En oh ja: ik schrijf dan ook over mijn (onverwachte) lezing bij het United Nations summer camp!

Deel 2: Het (ziekenhuis)bed en nest als intieme ruimte.
Deel 3/4: Nested tensions in care.

Graag tot volgende week.

Dr. Merel Visse

Dr. Merel Visse

werkt als universitair docent en senior onderzoeker bij de vakgroep Zorgethiek van de Universiteit voor Humanistiek. Ze combineert interactieve vormen van wetenschappelijk onderzoek met design denken en kunst.
Voor meer informatie over projecten, publicaties en workshops, zie: www.merelvisse.com

[widget id=”footnotes_widget-2″]