Zorgethisch lab deSpiegeling

Visie

Het zorgethisch lab deSpiegeling is een onderzoekplaats waar we de ethische geladenheid van de gezondheidszorg nader bekijken. We vertrekken hierbij vanuit menselijke kwetsbaarheid, wat meteen aantoont dat niet alleen zorgvragers kwetsbaar zijn maar eveneens zorgverleners. Zorgverlening vanuit dit besef is dan geen verticale activiteit van zorgverlener tot zorgvrager, wat een reëel machtsverschil benadrukt, maar wordt dan een horizontale activiteit, van mens tot mens.
Vanuit die zienswijze zijn zorgvrager en zorgverlener elkaars gelijke en wordt zorgen een tussenmenselijk gebeuren, een relationeel gebeuren. De zorgverlener ziet in de zorgvrager zichzelf weerspiegeld: een kwetsbare mens. Het is bij dit aspect van de zorgverlening dat deSpiegeling wil stilstaan.

Zorgvragers misverstaan

Wanneer we luisteren naar verhalen van zorgvragers dan horen we vaak dat zij onvoldoende of verkeerd begrepen worden door zorgverleners. Men blijkt niet altijd voldoende rekening te houden met hoe hulpbehoevende mensen het ontvangen van zorg ervaren. We kunnen een aantal fenomenen benoemen die hier mogelijks toe bijdragen.
In het zorgonderwijs gaat veel energie naar het bijbrengen van kennis, het aanleren van technieken, het opvolgen van doelstellingen en competenties en wordt minder stilgestaan bij hoe mensen het krijgen van zorg ervaren. In het werkveld focust men vooral op het verhelpen van lichamelijk leed, terwijl mensen op veel meer domeinen kwetsbaar zijn dan louter lichamelijk.
Ook beleidskeuzes hebben hun effecten, bijvoorbeeld wanneer er weinig personeel op de werkvloer aanwezig is, dan kan dat resulteren in het zo efficiënt mogelijk uitvoeren van wat gedaan moet worden maar ontbreekt de aandacht voor de beleving van de zorg. Of het beleid kan er voor kiezen om minder geschoold personeel aan te werven, waardoor bepaalde symptomen mogelijks niet of verkeerd geïnterpreteerd worden.[pullquote]Verbonden in kwetsbaarheid[/pullquote]
Daarnaast stellen we vast dat zorgvragers ook niet altijd in staat zijn om voor zichzelf op te komen, bijvoorbeeld omwille van hun aandoening, of gewoon niet durven voor zichzelf te spreken.
Tegelijk leven we in een maatschappij die autonomie als een zeer belangrijke waarde beleeft en waar men met afhankelijkheid moeilijk kan omgaan. Soms worden mensen die hulp nodig hebben als minderwaardig beschouwd. Het zijn allemaal factoren die een invloed kunnen hebben op hoe er met zorgvragers omgegaan wordt.

Missie

Met het project deSpiegeling willen we streven naar een betere afstemming van de zorg op de individuele en zwakke zorgvrager, waardoor zorg meer menswaardig wordt. Doorheen ervaringen en verhalen proberen we op het spoor te komen waar de zorgverlening te kort schiet. Vervolgens kan er vanuit een relationele zorgethiek gezocht worden naar verbetermogelijkheden.
Het gaat om het ontwikkelen van een kritische blik op de zorgverlening, het zoeken naar verbetervoorstellen en tot slot het implementeren hiervan in het werkveld. Als zorgethisch lab kan deSpiegeling van betekenis zijn zowel voor studenten uit zorgopleidingen, als voor professionals met jarenlange ervaring in de zorg.

Oprichting

In juli 2012 werd een eerste aanzet gegeven van het project in het Hoger Instituut voor Verpleegkunde Sint­Elisabeth Turnhout (HIVSET). Dit met de vraag om de ethische reflectie in het vaardigheidsonderwijs uit te bouwen. Vertrekkende vanuit die behoefte heb ik de eerste voorstellen uitgestippeld, dewelke al snel concreter werden. Op het einde van datzelfde jaar werd er reeds een beperkte Werkgroep opgericht, zodat op 11 maart 2013 de eerste proefsessies konden plaatshebben.
De officiële opening vond plaats op 7 juni 2013. Zo ontstond er een nieuw samenwerkingsproject tussen het onderwijs en de zorgsector. Ondertussen is deSpiegeling uitgegroeid tot een drukbezochte leeromgeving waar dagelijks sessies plaatshebben.

De betrokken partners bij dit project zijn het HIVSET, het Vormingscentrum HIVSET vzw en het Algemeen Ziekenuis Turnhout. In de Stuurgroep zetelen naast deze partners eveneens afgevaardigden van Woon­Zorg­Centra, Scholen, Palliatieve Netwerken, et cetera.

Verschillend aanbod aan verschillende doelgroepen

Het project staat ten dienste van leerlingen en studenten uit zorgopleidingen en voor professionals uit de zorgsector, en dit voor gans Vlaanderen. We nodigen studenten uit, uit verschillende zorgopleidingen, evenals professionele gezondheidswerkers, om zelf eens de rol van zorgvrager op te nemen, om zelf afhankelijkheid te ervaren en kwetsbaarheid te voelen. We hebben hiervoor een ganse ziekenhuisafdeling ter onzer beschikking, inclusief bedden en verzorgingsmateriaal. We bieden dagsessies aan van 9.00 tot 16.00 u waarbij de voormiddag ingevuld wordt met zorgervaringen en de namiddag voorbehouden wordt voor reflectie.[pullquote]Op zoek gaan naar manieren om mensen te ondersteunen in hun afhankelijkheid zonder daarbij afbreuk te doen aan hun waardigheid[/pullquote]

We werken met kleine groepjes van gemiddeld 6 personen. De deelnemers leven zich in, gedurende een voormiddag, in de rol van een zorgvrager. We maken gebruik van casussen met verschillende ziektebeelden. Een docent verpleegkunde neemt de rol op van diensthoofd. Om het inleven te ondersteunen maken we gebruik van verschillende hulpmiddelen, bijvoorbeeld iemand die slecht ziet krijgt een bril met tunnelzicht, of iemand die bejaard is krijgt een ouderdomspak aan, iemand met een verlamming krijgt allerlei braces en gewichten aan armen, benen, rug, et cetera, waardoor beweging zeer bemoeilijkt wordt. Belangrijk hierbij is dat de zorgbehoevendheid voldoende groot is, het effect van afhankelijkheid wordt op die manier duidelijk ervaren.

Naast het gebruik van hulpmiddelen ter ondersteuning van de rol, maken we ook gebruik van hulpmiddelen die meer mensvriendelijk zijn. We beschikken bijvoorbeeld over een extra laag ziekenhuisbed dat volledig tot op de grond kan zakken. Op die manier moet een zorgvrager niet meer extra gefixeerd worden met bijvoorbeeld een verpleegdeken of andere hulpmiddelen. Ook bedsponden, die vaak onrust uitlokken, zijn dan overbodig vermits het niet mogelijk is om als bejaarde persoon op te staan uit dergelijk laag bed. Tegelijk zal vallen niet snel tot verwonding leiden, aangezien de matras maar 13 centimeter boven de grond reikt. Op die manier laten we hulpverleners kennismaken met ongekende materialen die vooral kunnen bijdragen tot meer menswaardigheid in zorginstellingen en thuiszorg.

In het zorgethisch lab gaan we onderzoeken hoe het voelt om zorgvrager te zijn, hoe het voelt om van anderen afhankelijk te zijn voor de meest dagdagelijkse dingen. Er worden eenvoudige zorgen toegediend zoals bijvoorbeeld een hoofdwassing, een transfer met een tillift en een maaltijdtoediening.

Na een halve dag intensief ervaren volgt een namiddag ethische reflectie met de deelnemers. Onder begeleiding van een zorgethicus worden hun ervaringen geanalyseerd en gekaderd binnen een relationele zorgethiek. Het belang van een goede afstemming op de noden van de zorgvrager wordt hierbij heel duidelijk. Deze reflecties leiden vaak tot verrassende perspectieven of nieuwe inzichten. Soms worden situaties uit het werkveld beter verstaan of herkend, bijvoorbeeld zorgvragers die niet (meer) voor zichzelf kunnen opkomen, worden over het hoofd gezien, tegenover iemand die dat wel kan, alle aandacht krijgt. Dit toont meteen aan dat zorgethiek meer gewicht krijgt, naarmate de zorgvrager minder voor zichzelf kan opkomen.

Naast deze intensieve sessies voor studenten verpleegkunde en zorgprofessionals, bieden we meer variabele sessies aan voor leerlingen uit het secundair onderwijs die een zorgopleiding volgen. We werken dan met grotere groepen en een ruimer aanbod. Naast een inleefsessie gevolgd door een ethische reflectie, bieden we hen ook hef­en tiltechnieken aan en een getuigenis door een zorvrager. Deze sessies zijn minder intensief wegens de afwisseling van het aanbod, de grootte van de groep deelnemers en hun jongere leeftijd. Toch worden ze als zeer waardevol ervaren.

Effecten

Na elke sessie volgt een evaluatie waarbij we vragen naar de bevindingen van de deelnemers en of een deelname een meerwaarde kan betekenen in het werkveld. De deelnemers geven aan dat het zeer beklijvende ervaringen zijn, dat ze zich van vele ervaringen niet bewust waren of nooit bij stil gestaan hadden, dat het perspectief van zorgvragers op die manier veel dichterbij komt, dat afhankelijkheid een gevoel geeft van overgeleverd te zijn, dat machteloosheid zeer frustrerend kan zijn, dat onbegrip kan leiden tot eenzaamheid, boosheid of verdriet. Op uitzonderingen na geeft iedereen aan dat het een meerwaarde is voor hun (verdere) beroepsuitoefening. Men heeft meer inzicht gekregen in de zorgverlening en men is zich meer bewust geworden van de effecten van zorg op zorgvragers.

Het project biedt kansen, kan bijdragen tot meer bewustwording van kwetsbaarheid en betere omgang met mensen die in zich in een zwakke positie bevinden. Uiteindelijk is het belangrijk dat iedereen die bij zorg betrokken is zijn/haar verantwoordelijkheid opneemt, niet enkel de hulpverleners aan het bed maar eveneens het beleid en de politici. Ook de media heeft een zeer grote impact op de ethos van een samenleving, bepaalt mee de manier waarop er met zorgvragers en afhankelijkheid omgegaan wordt, kortom het is een verantwoordelijkheid die iedereen aangaat, zowel u als mij.

Tekst: Ria Engelen, MA. Projectverantwoordelijke Zorgethisch lab deSpiegeling