Sinds september ben ik gestart als onderzoeker en hoofddocent bij de vakgroep Zorgethiek. Het bevalt me goed. Een centrale taak van mij als opleidingsdirecteur is om de kwaliteit van de master te bewaken. Dit houdt in dat ik regelmatig afstem met alle betrokkenen over het reilen en zeilen van de master. Wat ik interessant vind aan zorgethiek als vakgebied is de combinatie van filosofische reflectie en praktische toepassing. Zorg is iets waar we allemaal mee te maken hebben. We geven en ontvangen voortdurend zorg, ook al zien we dat misschien niet altijd direct als zorg. Het is verweven in onze levens; hoe we met elkaar en de wereld omgaan. Daarin zit ook de ethiek, want zorg is altijd verbonden aan wat we belangrijk vinden. Voor welke waarden en normen we zorg willen dragen. Zorg en ethiek zijn voor mij dan ook nauw met elkaar verbonden zijn: Ethiek beschouw ik als zorg voor het goede, en zorg als uiting van moreel handelen. Zorgethiek bestudeert zorg in brede zin: Wat is zorg? Hoe doen we dat? En welke rol en betekenis heeft zorg in ons dagelijks leven, in onze samenleving, maar ook in de wereld? Welke ethische vraagstukken komen daaruit voort en hoe kunnen we daar goed mee omgaan?
De master Zorgethiek en Beleid
In de master Zorgethiek en Beleid duiken we diep in het onderwerp van zorg om te ontdekken wanneer er sprake is van goede zorg, waar het minder goed gaat en hoe het eventueel beter zou kunnen. Vanuit verschillende wetenschappelijke invalshoeken, interdisciplinair en met of door verschillende brillen bekeken. Door zowel kritisch mee te denken, tegen te denken maar ook om te denken. In de master komen filosofische, ethische en sociaalwetenschappelijke perspectieven bij elkaar. We combineren theoretische perspectieven op zorg en het doen van empirisch onderzoek. Daarbij staan vooral kwalitatieve sociaalwetenschappelijke methoden centraal. Studenten leren kritisch denken, door op zoek te gaan naar betekenissen en verbanden, en na te denken over alternatieven. Het gaat over de verdeling van zorgverantwoordelijkheden even goed als over de onderliggende machtsdynamieken. Dat geeft het vak een politieke dimensie. Welke dynamieken van in- en uitsluiting spelen een rol en vinden we dat rechtvaardig? Welke morele visies zijn dominant en is iedereen het daarmee eens?
Interesses binnen de Zorgethiek
Zelf vind ik meerdere onderwerpen in de zorgethiek interessant. Lange tijd heb ik me gericht op machtsdynamieken in de psychiatrie. Wanneer moet iemand beschermd worden tegen zichzelf, om welke redenen en (hoe) kan dat goed gedaan worden? Vanuit die context ben ik geïnteresseerd geraakt in de morele dynamieken die plaatsvinden in de institutionele zorg. Op de werkvloer wordt voortdurend onderhandeld over morele visies: wat is belangrijk, wat verwachten we van elkaar? Er gebeurt veel onder water, waar ongeschreven regels zich vormen over hoe we met elkaar omgaan en waar we naar toe willen. Meestal gaat dat goed, maar soms ontstaan er spanningen en conflicten. Dat kan een signaal zijn voor behoefte aan verandering, maar waarbij het (nog) onduidelijk is hoe dat zou moeten gebeuren; wat is hier en nu het goede? En wie mag dit bepalen? Wie zit er aan tafel en waarom? Zulke processen vind ik boeiend. Empirisch onderzoek helpt daarbij om meer inzicht te krijgen in wat er leeft: diepte-interviews, uitvragen, observeren. Hoewel mijn achtergrond in de filosofie ligt, pas ik in mijn onderzoek ook onderzoeksmethoden van andere disciplines toe, zoals antropologie en morele psychologie.
Morele epistemologie
Het werk van de filosoof Margaret Urban Walker speelt een grote rol in mijn eigen onderzoek – als theoretische onderlegger. In haar werk Moral understandings, dat alweer 25 jaar geleden geschreven is, pleit zij voor wat ook wel een feministische kijk op ethiek genoemd wordt. Zij stelt dat ethiek als theorie zich zou moeten richten op het begrijpen van datgene dat wij in onze sociale praktijken doen, in plaats van het vinden van abstracte normatieve principes. Want in onze alledaagse sociale praktijken bevindt zich onze moraliteit. Vandaaruit kunnen we kritisch reflecteren door op zoek te gaan naar transparantie en coherentie. Leidende vragen om inzicht te krijgen in onze moraal zijn bijvoorbeeld; wat wordt er in specifieke contexten belangrijk gevonden en hoe wordt daar zorg voor gedragen? Waarom worden bepaalde zaken beter gevonden dan andere? Door ons daarbij specifiek te richten op ‘praktijken van verantwoordelijkheden’, kunnen we volgens Walker achterhalen welke normativiteit ervaren wordt. Omdat waar verantwoordelijkheid voor gevoeld wordt, ons laat zien wat ons aan het hart gaat, en daarmee wat wij onszelf en de ander als morele spelers toeschrijven. Hierover zijn wij voortdurend met elkaar in onderhandeling. We nemen verantwoordelijkheden op ons of wijzen juist verantwoordelijkheden af. We oordelen over en veroordelen het handelen van anderen. Daarmee is de moraal een intrinsiek dynamisch en interpersoonlijk proces. En geven we in onze interacties voortdurend uiting aan hoe wij onszelf zien (identiteiten), wat we van anderen verwachten (relaties) en wat we belangrijk vinden (waarden).
Een kritische en vaak gestelde vraag is hoe we dan kunnen vaststellen wat het goede is als we geen specifiek ijkpunt van het moreel goede hebben, zoals bepaalde ethische theorieën dat met behulp van abstracte, objectieve normatieve principes trachten te geven. Het antwoord hierop van Walker is als volgt: Morele onderhandelingen gebeuren overal in tal van situaties en kunnen tot uiteenlopende, of zelfs conflicterende perspectieven leiden. Een taak van ethiekonderzoek is om uit te zoeken hoe verantwoordelijkheden in specifieke praktijken worden beleefd, welke morele logica’s daarin worden gevolgd. Om daar vervolgens ook kritisch naar te kijken of deze verantwoordelijkheidstoedelingen logisch en coherent zijn, er geen manipulatie of dwang een rol speelt, geen dominante perspectieven de norm opleggen of dat er zaken zijn die verborgen blijven. Als al deze processen transparant zijn, kan het kritische normatieve onderzoek starten: met elkaar uitzoeken wat echt goed is, door verschillende morele visies en contexten van en met elkaar te vergelijken. Altijd met de realisatie dat ook dit onderzoek ingebed is in een specifieke context en work-in-progress is.
Onderzoeksfocus voor het komende jaar
Daar ik in de afgelopen jaren veel praktisch onderzoek heb gedaan in de verpleeghuiszorg, hoop ik in het komende jaar ook aandacht te besteden aan het verder ontwikkelen van mijn theoretische kader. Het morele gesprek als methode om ethiek onderzoek te doen, in navolging van Walker, kan mijn inziens op bepaalde punten verder worden doordacht. In de zorgpraktijken geven mensen vaak aan dat ze afstemming met elkaar heel belangrijk vinden, maar ook dat daar structureel te weinig tijd voor wordt gemaakt. Er wordt in toenemende mate tijdsdruk in de zorg ervaren, door bijvoorbeeld personeelstekort. Morele stress onder zorgpersoneel lijkt toe te nemen. Hoewel Walker in haar morele epistemologie benadrukt dat ethiek ‘gebeurt’ in onze sociale praktijken, gaat zij niet nader in op de rol en waarde van tijd in het morele proces. Welke relatie bestaat er tussen onze tijdservaring en praktijken van verantwoordelijkheidstoedelingen? Hoe ervaren mensen tijdsdruk, vooral in de geïnstitutionaliseerde zorg? Ik zie dat tijdgebrek ook als excuus wordt genoemd. Het werkt soms ook als een self-fulfilling prophecy: mensen overtuigen elkaar ervan dat ze geen tijd voor goede zorg hebben. Tijd is echter ook prioriteit. Wat is precies de waarde van tijd? Wat zit daaronder, wat schuurt er? Goede zorg kost tijd, maar wiens tijd mag dat kosten? In hoeverre zijn mensen bereid om tijd te maken voor afstemming met elkaar? Hoeveel tijd we aan iets of iemand willen besteden, en of het voelt alsof we onze tijd aan het ‘verkwisten’ zijn, zegt mogelijk ook iets over onze identiteiten, relaties en waarden; en dus over welke waarden onder druk staan. Ik denk dat daar kansen voor verdere reflectie liggen.
Elleke Landeweer is sinds september 2024 werkzaam als hoofddocent en opleidingsdirecteur van de master Zorgethiek en Beleid verbonden aan de Universiteit van Humanistiek. In deze bijdrage geeft zij haar visie op het belang en de waarde van zorgethiek.
0 reacties