Het nieuwe jaar met een ethisch dilemma beginnen. Dat deden UvH’ers Paul Lindhout en Truus Teunissen ’s morgens vroeg op Nieuwjaarsdag. Tijdens een autotochtje langs de Lek onderzoeken ze het raakvlak tussen kunst en zorg. Ze vragen zich af of dat ook met een chatbot [1] kan en belanden zo in een wirwar van morele vragen.
Het siervuurwerk in de wijk is afgestoken, de wensen zijn geappt en de slachtoffers zijn behandeld. Een jaarwisseling als vanouds. Tussen de buien door gaan we vroeg op Nieuwjaars ochtend van het eerste daglicht genieten. Niemand te zien op straat. We maken een tochtje door Rivierenland richting Culemborg. We hebben koffie en een appelbeignet voor onderweg meegenomen.
Truus is al jaren bezig met het onderwerp kunst & zorg, twee begrippen die elkaar raken. Om zicht te krijgen op wat zich op het raakvlak afspeelt putten we eerst uit onze eigen ervaringen met kunst en met zorg geven en zorg ontvangen. Zelf kunst maken, een tentoonstelling bezoeken of kunst in de openbare ruimte bekijken hebben daar allemaal een plek. Ook wanneer je muziek speelt voor je vader in het verpleeghuis, als je zelf met een mooi schilderij aan de muur in een ziekenhuis ligt, of in de stoel bij de tandarts zit en afleiding ervaart bij de prachtig geschilderde prent aan het plafond. Als we in het ziekenhuis in de gangen kunstwerken bekijken. Als we met vrienden een grote beleefruimte op sokken ervaren, met boomschorswanden en een uitgefreesde vloer die de sapstromen van de boom verbeeldt. We blijken vaak op dat raakvlak tussen kunst en zorg bezig te zijn.
We rijden ondertussen verder langs de molen en de haven van Wijk bij Duurstede. We zien een enkele tegenligger en een eenzame fietser. Dan breekt een waterig zonnetje door. We stoppen aan het Amsterdam-Rijnkanaal met zicht op de Prinses Irenesluizen voor een kleine koffiepauze. We genieten, het lijkt even bijna voorjaar te zijn met een temperatuur van 10 graden Celsius.
Brainstormen onderweg
We gaan in gesprek over wat kunst eigenlijk doet met ons. Het eerste dat bij ons opkomt, is dat kunst je raakt, het roept gevoelens en emoties op, de schoonheid, de verwondering, het genieten, het blij worden. We ervaren zelf ook herkenning, dat het ons stimuleert, dat onze fantasie wordt geprikkeld en er een luikje van verbeelding en dromen open gaat naar nieuwe paden en ontdekken van nieuwe mogelijkheden. Ook confronteert en beroert kunst ons. Zoals Nieke Koek die de gevolgen van een hersenbloeding bij haar oom zichtbaar maakt in een filmpje en tekening [2]. Ook zoals stellen kunstenaars iets aan de kaak, ontmaskeren misstanden, of houden ons een spiegel voor. Soms roept kunst zelfs walging en afschuw op, maar gelukkig biedt kunst vaak ook vertroosting.
We besluiten dat dit brainstormen een interessant lijstje voor toekomstige activiteiten over ‘kunst en zorg’ kan gaan opleveren en Truus maakt alvast een notitie in haar mobiele telefoon.
We slaan bij de sluizen linksaf en vervolgen onze weg, kronkelend langs de Lek. In de verte zien we de torenspits van Culemborg en de Kuilenburgse Spoorbrug opdoemen. We nemen de veerpont. We wensen de schipper gelukkig Nieuwjaar en hij neemt – waarschijnlijk – zijn eerste euro’s in 2023 van ons aan.
We weten dat over kunst heel veel te vinden is en over zorg en over mensen die zorg ontvangen is dat ook zo. Toch zijn er mensen in de maatschappij waarover weinig of niets te vinden is, die nog geen stem of gezicht hebben zoals de ‘overlevers’ waar Frans Vosman het over had in zijn afscheidsrede van de Universiteit voor Humanistiek. Vage contouren doemen op van groepen mensen in de maatschappij die samen wel aangeduid worden als een nieuwe, groeiende sociale klasse, het precariaat. Vanuit dit recente inzicht is meer onderzoek nodig aan hun behoeften, noden en zorgen. Frans Vosman bepleit dit als hij zegt: ‘Om de ‘praktijk van overleven’ niet buiten zicht te laten blijven’ [3].
We kiezen de provinciale weg naar Kesteren en gaan een stukje langs de Waal. Dan nemen we de A15 en gaan over de brug bij Rhenen terug richting Veenendaal. Thuis aangekomen zetten we verse koffie en halen onze notities uit de mobiele telefoon.
Chat en chatbot vergelijking
Paul zet de notities in de computer. Hij herinnert zich een column van Nelleke Noordervliet, een paar weken geleden in Trouw [4] over een nieuw computer programma dat op alle vragen antwoord weet. Hij zoekt het terug en vindt op het internet een chatbot met de naam ChatGPT die gratis in een proefversie te gebruiken is [5]. We besluiten het eens te proberen. Wat volgt is een surrealistische ervaring: Paul typt een vraag in het dialoogvenster en vrijwel onmiddellijk rolt er een keurig opgezet antwoord uit. We proberen verschillende vragen. Het antwoord heeft steeds dezelfde opzet: een zin over dat er veel of juist weinig over te vinden is, dan enkele voorbeelden en een slotopmerking die wijst op mogelijkheden of knelpunten. Engels en Nederlands gaan allebei vlot.
Op het eerste gezicht streeft de chatbot sessie, met 6 antwoorden in ongeveer een kwartier tijd, ons gesprek onderweg van 2 uur voorbij. Maar een vergelijking laat toch belangrijke verschillen zien. Zo komen kunst en kunstzinnige expressie in de chatbot resultaten vooral naar voren als een gereedschap voor zorg, welzijn en communicatie. Persoonlijke ervaringen van mensen over hoe kunst iemand kan raken, positieve gevoelens kan oproepen, uitdagend is, afleiding geeft en verbinding met de ander biedt [7,8] komen er niet in voor.
Veel vragen
Wat opvalt is dat er geen bronnen vermeld worden bij de teksten. Waar komt deze tekst vandaan, vragen we ons af. Er ontstaat een wirwar van vragen met een morele lading. Mag je gebruik maken van deze chatbot om antwoorden op onderzoeksvragen in het zorgveld te zoeken zonder bronnen? Is dat wetenschappelijk gezien wel een zorgvuldige, moreel juiste en ethisch verantwoorde werkwijze? Reflecteert het antwoord van de chatbot de huidige status quo? Zit hier ook een ‘wat je vaak zoekt zal je vaker vinden’ effect in? Zou wie het meest schrijft ook in dit geval blijven? Zou wie betaalt ook hier bepalen? Wat leer je als student van een chatbot? Zou iedereen gelijke toegang hebben tot dit gereedschap? Veroorzaakt deze in de toekomst te betalen toegang tot kennis een nieuwe tweedeling in de maatschappij? Hoe gevoelig is het voor ‘fake news’?
Als alles alleen via een chatbot zou lopen, welke kennis blijft dan buiten beeld? En horen we dan nog wel over de ervaringen en zorgen van de meest kwetsbare groepen, zoals de ‘overlevers’ [3]? Hoe wordt recht gedaan mensen en ervaringskennis waarvan de stem niet gehoord wordt?
Impact
Het gemak waarmee chatbotkennis verzameld kan worden is verleidelijk. We concluderen voorlopig dat hier meer over nagedacht moet worden. Het perspectief van Joan Tronto’s vijfde manier van zorgen: ‘caring with’ [6] staat hier op de tocht. Wat zou er met de maatschappij gebeuren als iedereen op allerlei vragen, ook de moeilijke en pijnlijke, met een chatbot op de smartphone gaat antwoorden, simpelweg omdat het zo gemakkelijk is? Blijft er dan permanent een groep ‘rest problemen’ liggen omdat het uitzoeken ervan op de dan ouderwets geworden manier zoveel tijd en werk vraagt?
Heel doelgericht en actief de ervaringen van mensen uit de praktijk ophalen en laten mee wegen in beleid en in onderzoek wordt nog belangrijker dan het al was.
[1] Een chatbot is een computerprogramma dat gebruik maakt van kunstmatige intelligentie (AI), natuurlijke taalverwerking (NLP) en machine learning (ML) om gebruikers online automatisch te helpen.
[2] Nieke Koek (2022). Gelichaamd. Tentoonstelling in Museum De Fundatie 2-9-22/9-1-23. Zwolle: Waanders.
[3] Frans Vosman (2018). Overleven als levensvorm, Zorgethiek als kritiek op het ideaal van het ‘geslaagde leven’. Afscheidscollege 15 juni 2018. Uitgeverij Net aan Zet, Utrecht.
[4] Nelleke Noordervliet (2022). Had ik die tekst geschreven of was het ChatGPT? Trouw, 10 december 2022.
[5] ChatGPT (Generative Pre-trained Transformer) versie 15 december 2022. Gratis trial versie beschikbaar via chat.openai.com [Geraadpleegd op 1 januari 2023].
[6] Joan Tronto (2013). Caring democracy: Markets, equality, and justice. New York University Press.
[7] Barbara Groot, Lieke de Kock, Yosheng Liu, Christine Dedding , Janine Schrijver, Truus Teunissen, Margo van Hartingsveldt, Jan Menderink, Yvonne Lengams, Jolanda Lindenberg, Tineke Abma (2021). The Value of Active Arts Engagement on Health and Well-Being of Older Adults: A Nation-Wide Participatory Study. International journal of environmental research and public health, 18(15), 8222.
[8] https://www.kunstindezorg.com/wp-content/uploads/2021/09/Kunst-in-de-Zorg-Factsheets-v1.pdf
Truus en Paul zijn levenspartners en publiceren regelmatig als duo.
1 reactie
Ester
Inspirerend, onderhoudend en aan het einde ook nog met de neus op de (onderzoeks)feiten. Met de nodige nuchtere blik naar de toekomst.