Casus: Oudhollandse liedjes

Wout Huizing, stafmedewerker van Reliëf, zingt al jaren in een kamerkoor dat regelmatig zingt in verzorgings- en verpleeghuizen. Dankzij subsidie van Fonds 1818 kan het koor vier keer per jaar in een instelling optreden. In het repertoire ligt het accent op oude kerkmuziek en in de kersttijd worden veel Engelse Carols gezongen. Daarnaast brengt het koor ook volksliedjes uit vele landen en makkelijk in het gehoor liggende madrigalen ten gehore en voor de afwisseling in het programma worden ouderen uitgenodigd om samen met het koor Oudhollandse liedjes te zingen. “In naam van Oranje, doe open de poort” en “Op de grote stille heide…” De reacties zijn vrijwel altijd positief. Onlangs deed zich echter een ethisch dilemma voor…

Casus

Het koor zou een optreden verzorgen in een verpleeghuis waar het nog niet eerder had gezongen. In dit verpleeghuis verblijven cliënten van zeer diverse komaf: meer dan dertig nationaliteiten zijn onder de bewoners vertegenwoordigd. De vraag werd gesteld: “Zou het wel passen om oude kerkmuziek en Oudhollandse liedjes te gaan zingen voor en met deze groep ouderen? Sluiten die oude muziek en liedjes aan bij de mensen die komen luisteren?” Het Fonds geeft het koor als het ware de opdracht mee om te zorgen voor kwaliteit: het gaat niet om het koor, maar om de ouderen. Lukt dat met dit repertoire?

Toen de koorleden hoorden over de afspraak met dit verpleeghuis waren er verschillende meningen en ideeën. “Die afspraak moeten we afzeggen, want daar hebben die mensen niets aan!” “Je kunt toch geen oude kerkmuziek gaan zingen voor moslims en hindoes?” “We kunnen misschien wel een paar Surinaamse of Indonesische liedjes instuderen.” En: “Het maakt toch niet zoveel uit wat we zingen, die ouderen hebben gewoon een verzetje en zullen het vast waarderen.” “We wonen in Nederland, dan is het juist goed als mensen die Hollandse liedjes van vroeger ook eens horen.” “Ja, maar dat verpleeghuis heeft óns toch uitgenodigd en kent ons repertoire. Het zal dus wel de bedoeling zijn. Laten we doen wat we altijd doen. Dan merken we wel hoe het Overkomt.”

Verschillende belangen

Al deze uitspraken zijn pogingen om een oplossing te vinden op de vraag wat juist is om te doen in deze situatie. Zonder verdere informatie over of verkenning van de context vindt ieder er al gauw iets van en reageert vanuit eigen opvattingen. Daarbij spelen bovendien verschillende belangen, van zowel het fonds, de Zorginstelling en het koor zelf. De coördinator in de Zorginstelling (een activiteitenbegeleidster) wil de oudere mensen met een Nederlandse, Surinaamse, Javaanse, Chinese, Turkse en Marokkaanse afkomst een mooie muzikale avond bezorgen. Zo’n avond is onderdeel van de kwaliteit van zorg met oog voor het welbevinden van hun cliënten. Zullen de cliënten genieten en een goede avond hebben? Het koor wil doen waar ze goed in is: het zingen van haar eigen repertoire. Ook wil ze haar afspraken met het Fonds nakomen (en dus betrouwbaar zijn) én rekening houden met het publiek.

Reflectie

Een probleem is dat niet bekend is van welke muziek deze cliënten zullen genieten. Maar eigenlijk is dat bij elk optreden een vraag waar nooit een eenduidig antwoord op kan worden gegeven. Het koor gaat uit van haar eigen repertoire en hoopt dat mensen zullen genieten van de muziek. Waarom zou je er vanuit (kunnen) gaan dat in een instelling met hoofdzakelijk blanke Nederlanders oude kerkmuziek en Oudhollandse liedjes wél in de smaak vallen?

Het is een dilemma op meer momenten in de zorg: dien je de activiteiten altijd aan te passen aan de diversiteit van de groep? Dus geen oer-Hollandse spelletjes doen, omdat een grote groep die niet kent? Moet het eten zoveel mogelijk afgestemd zijn op wat mensen altijd eten? Dus nooit de Nederlandse stamppot? Welke feestdagen vier je met elkaar in de instelling? Welke liederen zing je in de kerkdienst: uit de Hervormde Bundel 1938 omdat veel ouderen daar mee zijn opgegroeid, het Liedboek uit 1971 of het nieuwste liedboek, Bidden en zingen in huis en kerk (2013)? Moet je mensen het vertrouwde aanbieden of juist kennis laten maken met nieuwe ontwikkelingen of muziek uit andere geloofstradities en culturen?

Welke waarden streef je na

Hier speelt de vraag welke waarde je nastreeft (verbondenheid onder bewoners bijvoorbeeld of schoonheid van de kunst) en wat respect is. Respect komt van het Latijnse re-spicere, dat te vertalen is met ‘omzien’ en ‘nóg een keer (‘re’) kijken’ (spicere). Goed en respectvol afstemmen (!) op de ander dus, met ‘aanzien’. Het is best ingewikkeld om een activiteit te organiseren voor een zeer diverse groep.[pullquote]Het is een dilemma in de zorg: dien je de activiteiten altijd aan te passen aan de diverse groep?[/pullquote]

Betekent dat in dit geval dat het koor toch ‘gewoon” moet uitgaan van haar eigen kracht en mensen wellicht laat kennismaken met een voor hen onbekende muziektraditie – in de hoop dat ze dat kunnen waarderen? Of zaait het verdeeldheid in plaats van verbinding als één traditie (kerk) en cultuur (de Nederlandse) alle aandacht krijgen? Dan toch maar het programma omgooien en muziek uit verschillende Culturen ten gehore brengen? Maar welke kwaliteit heeft die bijdrage als dat in een paar repetities aangeleerd moet worden? Of, zoals geopperd, maar afzien van een optreden?

Keuzes

Besloten werd contact op te nemen met de organisator van de avond voor nader overleg. Die reageerde vanuit haar ervaring en kennis van de toehoorders: “We hebben vaker gelegenheden waar we met elkaar zingen. Je kunt best Nederlandse liederen zingen. Waarom het repertoire aanpassen? De ene keer is het dit, een andere keer weer iets anders. Dat is juist zo boeiend! Zo leren mensen van elkaars cultuur en achtergronden.” Niet ieder was geheel overtuigd, maar er werd vastgehouden aan het eigen repertoire om muziek te zingen waar het koor goed in is. Wel werd er nadrukkelijk voor gekozen de avond aan te kondigen als Een muzikale wereldreis, met muziek uit vele eeuwen en uit Vele landen. Zo werd de diversiteit benadrukt.

Er werd gezongen in het Engels, Frans, Duits, Spaans en Nederlands. Elk nummer werd kort geïntroduceerd en toegelicht door te vertellen in welke tijd de muziek is gecomponeerd, wat de tekst wil zeggen. Bovendien werden de toehoorders uitgenodigd korte reacties te geven. Zo werden ook een paar Oudhollandse liedjes geïntroduceerd en samen gezongen. Sommige mensen zongen enthousiast mee, anderen luisterden. Ook werden er twee gedichten voorgedragen uit Suriname en Indonesië. Niemand ging weg in de pauze – mét advocaat en slagroom! – en het was een genoeglijke muzikale avond! De organisator stuurde enkele dagen later een mailtje dat deze avond voor herhaling vatbaar was.

Tips

• Goede muziek spreekt voor zich, al houdt niet ieder van dezelfde muziek. Varieer dus in de keuze voor een muzikale avond.
• Verdiep je in de achtergrond van cliënten enken hun muzikale voorkeur(en).
• Omarm de diversiteit, leer ervan en laatje erdoor verrijken, óók in muzikaal opzicht.
• Zie de persoon aan en denk niet generaliserend aan ‘de cultuur’.

Tekst: Wout Huizing
Bron: tijdschrift Zin in Zorg van Reliëf, december 2016, p. 8-9.