1001 verantwoordelijkheden, en dan ook nog vaccineren

Door: Ide van der Wal

‘Ik ben al gevaccineerd, hoor!’ In mijn omgeving beginnen gesprekken steeds vaker met deze geruststelling. Begrijpelijk, maar tegelijkertijd vraag ik me af wat dit betekent voor mensen die zich om wat voor reden dan ook niet laten inenten.

‘Vaccineren doe je voor een ander’. Dat is de centrale slogan van nogal wat prikcampagnes. De oproep doet een beroep op ieders’ verantwoordelijkheid. En ze zijn zwaarwegend, de argumenten die op het lijstje met vaccinatieredenen staan: je levert daarmee een bijdrage aan groepsimmuniteit, aan het verkleinen van de verspreiding van het virus, en aan het verlagen van de druk op de zorg (mede doordat zorgmedewerkers niet langdurig uitvallen door COVID-19). Met zo’n heldere onderbouwing moeten mensen die ervoor kiezen om zich niet te laten vaccineren haast wel slecht geïnformeerd, opzettelijke dwarsliggers, of complotdenkers zijn.[1]

Een grijs gebied
Maar misschien is de werkelijkheid complexer. Tijdens de coronapandemie werkte ik als verpleegkundige op allerlei plekken in een ziekenhuis, waaronder de cohortafdelingen. Om mij heen hoorde ik dat mijn collega’s heel verschillende afwegingen maakten rondom het wel of niet kiezen voor een coronavaccin. Mijn interesse was gewekt. Ik besloot mijn masterthesis voor de opleiding Zorgethiek & Beleid te richten op de vraag hoe ziekenhuisverpleegkundigen aankijken tegen zelfbeschikking en eigen verantwoordelijkheid als het om vaccineren gaat.

Mijn onderzoek laat zien dat het gebruiken van binaire opposities, zoals het geïnformeerd/ongeïnformeerd zijn, geen recht doet aan de complexiteit van de vaccinatievraag. De werkelijkheid is en kent veel meer tinten grijs dan vaak wordt voorgesteld. Sommige verpleegkundigen die ik in het ziekenhuis sprak, twijfelden in die periode over coronavaccinatie. Ook landelijk leefden er forse twijfels: zo bleek uit peilingen van NU’91[2] en V&VN.[3] Verpleegkundigen hadden bedenkingen vanwege de gevoelde druk om zich te laten inenten (vanuit de overheid, overkoepelende zorgorganisaties zoals NFU en NVZ, werkgever, en collega’s) en onduidelijkheden rondom de vaccins. Hoewel de informatie van het RIVM mogelijk veel twijfel heeft weggenomen, bleven – en blijven – een aantal vragen vooralsnog onbeantwoord.

Drie visies op verantwoordelijkheid nemen
De vaccinatiecampagne rondom COVID-19 is tijdens mijn onderzoek geëvolueerd van een vrije keuze tot een dringend advies. In landen als Italië, Griekenland, en Frankrijk is inmiddels sprake van een verplichting voor zorgmedewerkers. Als belangrijkste reden wordt aangevoerd dat de bescherming van anderen en de publieke gezondheid meer gewicht in de schaal zou moeten leggen dan een inbreuk maken op het privéleven.[4]

In mijn thesis heb ik onderzocht hoe verpleegkundigen zelf eigenlijk tegen het vaccinatievraagstuk aankijken. Ik koos voor een zorgethische invalshoek. Uitgangspunt van de zorgethiek is dat kennis over wat het goede is om te doen, steeds weer opnieuw in particuliere situaties ontdekt moet worden, bijvoorbeeld in zorgpraktijken. In mijn onderzoek heb ik via een narratieve analyse de verhalen en afwegingen van acht ziekenhuisverpleegkundigen onder de loep genomen. Ik kwam drie verschillende benaderingen op het spoor.

Allereerst volgden sommige verpleegkundigen de binaire logica van veel prikcampagnes: inenten doe je uit verantwoordelijkheid voor de ander. Collega’s die zich wél wilden laten vaccineren zagen zij als verantwoordelijk en verpleegkundigen die zich níet wilden laten vaccineren waren onverantwoordelijk bezig.

De tweede benadering was die van verpleegkundigen die zich niet willen laten vaccineren. Zij stelden dat zij de wetenschappelijke onderbouwing van bijvoorbeeld de afname van de transmissie en de mogelijkheid van groepsimmuniteit niet voldoende overtuigend vonden. Bovendien woog voor sommigen het risico op mogelijke korte en lange termijn bijwerkingen van het vaccin zwaarder dan het risico op het doormaken van een COVID-19 infectie.

De derde zienswijze was dat coronavaccinatie een eigen keuze zou moeten blijven en dat je je in de eerste plaats voor jezelf laat inenten. Mensen die zich kwetsbaar voelen kunnen zich laten vaccineren en daarmee verantwoordelijkheid nemen voor de eigen gezondheid. Een IC-verpleegkundige voegde daar wel aan toe dat toen zij zelf – als één van de eersten – voor de keuze stond, zij zich als zorgprofessional toch ook had laten vaccineren voor haar (zeer kwetsbare) patiënten. Zelfs als later zou blijken dat haar vaccinatie maar een minimale bijdrage zou leveren aan de afname van transmissie van het COVID-19 virus.

Kortom, verpleegkundigen kijken heel verschillend tegen vaccinatie aan en bijvoorbeeld de zorgsetting waar mensen in werken heeft flinke invloed. Achter een term als achterblijvende vaccinatiebereidheid gaan heel verschillende argumenten en denkwerelden schuil en daar mag recht aan worden gedaan.

Gezonde leefstijl
Verantwoordelijkheid nemen is een breed, ongrijpbaar, en weinig eenduidig concept. Zo bespraken de verpleegkundigen ook de verantwoordelijkheid die patiënten zélf hebben omtrent hun eigen gezondheid. Dit kan betekenen dat als zij bij een kwetsbare groep horen, zeker voor het vaccin zouden moeten kiezen. Verantwoordelijkheid is echter ook te nemen door het jezelf aanmeten van een gezonde leefstijl en zo de weerstand tegen virussen te vergroten.

De emmer
Tot slot, de verpleegkundigen uit de interviews worstelden ook met de verantwoordelijkheden van de overheid. Hen wordt dringend geadviseerd om het coronavaccin te nemen ‘voor de ander’ en daarmee hun verantwoordelijkheid te nemen als zorgmedewerker. Maar wie zorgt er voor de verpleegkundigen? Een hoge werkdruk, lage salarissen, schrijnend personeelstekort, overtollige administratielasten, weinig waardering, en een tekort aan IC-capaciteit, zijn al jaren kenmerkend voor het verpleegkundig beroep. Corona was de druppel die de toch al overvolle emmer deed overlopen.[5] Laten we onze aandacht ook gaan richten op de emmer en niet alleen op de druppel.

Ide van der Wal is recentelijk afgestudeerd aan de master Zorgethiek en beleid aan de UvH. Momenteel werkt ze als docent binnen de opleiding Verpleegkunde aan de Hanzehogeschool te Groningen en daarnaast als oproepverpleegkundige in het Martini Ziekenhuis. 

---

[1] NU.nl. (03-07-2021). Interview De Jonge: ‘Het heeft iets decadents om vaccin te weigeren’. Op 04-09-2021 ontleend aan: https://www.nu.nl/politiek/6143105/interview-de-jonge-het-heeft-iets-decadents-om-vaccin-te-weigeren.html.

[2] De Volkskrant. (08-12-2020). Vaccinatiebereidheid onder zorgpersoneel laag, blijkt uit peiling: slechts een derde wil coronavaccin. Op 01-09-2021 ontleend aan:  https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/vaccinatiebereidheid-onder-zorgpersoneel-laag-blijkt-uit-peiling-slechts-een-derde-wil-coronavaccin~b3875965/.

[3] V&VN. (09-12-2020). Meldpunt: veel vragen over vaccinatie. Op 01-09-2021 ontleend aan: https://www.venvn.nl/nieuws/meldpunt-veel-vragen-over-vaccinatie/.

[4] De Volkskrant. (31-07-2021). Meer en meer landen stellen een vaccinatieplicht in. Wat zijn hun overwegingen? Op 01-09-2021 ontleend aan: https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/meer-en-meer-landen-stellen-een-vaccinatieplicht-in-wat-zijn-hun-overwegingen~bcc073bd/.

[5] V&VN. (31-08-2021). ´Stop de zorgcrisis, investeer in verpleegkundigen en verzorgenden!´ Op 04-09-2021 ontleend aan: https://www.venvn.nl/nieuws/stop-de-zorgcrisis-investeer-in-verpleegkundigen-en-verzorgenden/?utm_source=linkedin&utm_medium=soscial&utm_campaign=nieuws.